Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

 
yо‘naltirilgan 
respublika qonunchiligini takomillashtirish Yuzasidan Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritish va 
h.k. 
 
Respublika pul-kredit siyosati komissiyasi zimmasiga respublikada naqd pul muomalasi va 
xalq xо‘jaligida hisob-kitoblarning ahvoli ustidan nazoratni kuchaytirish bо‘yicha chora-tadbirlar 
majmuini ishlab chiqish va ularni amalga oshirish, xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar tomonidan 
valYuta opyerasiyalarini amalga oshirish va О‘zbekiston iqtisodiyoti ustuvor tarmoqlarini 
rivojlantirish uchun ajratiladigan kreditlardan maqsadli foydalanish tartibiga qat’iy rioya 
etilishini ta’minlash vazifasi Yuklatilgan
3
.
Mulkchilik shakllaridan qat’i nazar, xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlarni tekshirishni tartibga 
solish, nazorat organlari tomonidan ularning faoliyatiga asossiz ravishda aralaShuvga yо‘l 
qо‘ymaslik maqsadida О‘zbekiston Respublikasi Pryezidyentining «Tekshiruvlarni tartibga 
solish va nazorat organlarining faoliyatini muvofiqlashtirish tо‘g’risida» 1996 yil 8 avgustdagi 
№UP-1503 Farmoni bilan Respublika nazorat organlarining faoliyatini muvofiqlashtirish 
kengashi faoliyat kо‘rsatmoqda.
Mazkur Kengash xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar faoliyatini davlat nazorat etish sohasidagi 
markaziy muvofiqlashtiruvchi organ hisoblanadi. Kengash qarorlari xо‘jalik Yurituvchi 
sub’yektlar faoliyatini tekshirish bо‘yicha davlat nazoratini amalga oshirishga vakolat berilgan 
barcha organlar uchun majburiy hisoblanadi.
Kengash tarkibi О‘zbekiston Respublikasi Pryezidyenti tomonidan tasdiqlanadi. Kengash 
о‘z faoliyatini Respublika nazorat organlarining faoliyatini muvofiqlashtirish kengashi 
tо‘g’risida nizomga asosan amalga oshiradi
4
. 
Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar, shaharlar va tumanlarda tyegishli hududiy 
komissiyalar tuzilgan bо‘lib, ularning tarkibi Respublika nazorat organlarining faoliyatini 
muvofiqlashtirish kengashi tomonidan tasdiqlanadi. 
Kengash faoliyatining maqsadi, mulkchilik shakllaridan qat’i nazar, xо‘jalik Yurituvchi 
sub’yektlarni tekshirishni tartibga solish va muvofiqlashtirish, ularning ish-faoliyatiga nazorat 
organlari tomonidan asossiz ravishda aralashishga yо‘l qо‘ymaslikdan iborat.
Quyidagilar Kengashning asosiy vazifalari qilib belgilangan: 
1)
nazorat organlarining xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar ish-faoliyatini tekshirish masalalari 
bо‘yicha faoliyatini muvofiqlashtirish; 
2)
xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlarning ish-faoliyati bо‘yicha о‘tkaziladigan tekshiruvlarning 
umumiy sonini qisqartirish; 
3
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Республика Пул-кредит сиёсати комиссияси 
таркиби тўғрисида» 1996 йил №УП-1492 – сонли Фармони. 
4
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 19 ноябрдаги №УП-2114–сонли 
Фармони. 

---

3)
tekshiruvlar, Shuningdyek nazorat organlarining faoliyatini qaytarishga yо‘l qо‘Yuvchi 
komplyeks tekshiruvlarning muvofiqlashtiruvchi Rejalarini ishlab chiqish; 
4)
tekshiruvlar о‘tkazish bо‘yicha muvofiqlashtiruvchi Rejalarga rioya etilgan holda nazorat 
organlarining faoliyati ustidan nazorat о‘rnatish va Kengash bilan kelishilmay turib, Rejadan 
tashqari, qarshi tekshiruv va nazorat tartibida tekshiruvlar о‘tkazilishiga yо‘l qо‘ymaslik; 
5)
tekshiruvlarni qisqartirish va takomillashtirish maqsadida ularni tashkil etish tizimini 
tartibga solish Yuzasidan chora-tadbirlar ishlab chiqish. 
Kengash hududiy komissiyalarining asosiy funksiyalariga: 

xо‘jalik 
Yurituvchi 
sub’yektlar 
faoliyatini 
tekshirish 
bо‘yicha 
hududiy 
muvofiqlashtiruvchi Reja-grafiklar ishlab chiqish; 

muvofiqlashtiruvchi Reja-grafiklar bajarilishiga rioya etilishi ustidan monitoring 
о‘rnatish kabi vazifalar kiradi. 
Kengash о‘z zimmasiga Yuklatilgan vazifalarni bajarishi uchun hamda о‘z maqomiga 
muvofiq ravishda quyidagi huquqlarga ega: 
- respublika barcha vazirliklari va idoralaridan yaqinlashib kyelayotgan davr uchun 
mо‘ljallangan xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar faoliyatini tekshiruv Rejalarini sо‘rash va olish; 
- tekshiruvlarni muvofiqlashtirish bо‘yicha qonunchilikda belgilangan tartibga rioya 
etilishini ta’minlash talab qilingan kо‘rsatmalarni, Kengash Raisi imzosi qо‘yilgan holda, 
nazorat organlariga jо‘natish; 
- tekshiruvlarni muvofiqlashtirish tо‘g’risidagi qonunchilik-ni buzish yoki Kengash 
qarorlarini buzishda aybdor bо‘lgan nazorat organlari rahbarlari va mansabdor shaxslarga 
ma’muriy choralar belgilanganligi tо‘g’risidagi taqdimnomalarni, Kengash Raisi imzosi 
qо‘yilgan holda, jо‘natish; 
- nazorat organlarining Rejadan tashqari tekshiruvlar о‘tkazish tо‘g’risidagi qarorlarini, 
agar ularni о‘tkazish uchun yetarlicha asoslar bо‘lmasa, bekor qilish. 
Kengash nazorat organlari tomonidan nazoratni tartibga solish sohasidagi qonunchilikka 
qat’iy rioya etishi, xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlarning nazorat organlarining noqonuniy 
harakatlari ustidan tushgan arizalarini о‘z vaqtida kо‘rib chiqishi, ular Yuzasidan qarorlar qabul 
qilishi hamda olib borilayogan ishlarning natijalari tо‘g’risida hukumatga muntazam ravishda 
axborot berib turishi shart. 
Davlat Moliyaviy nazorati tizimida О‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, Markaziy 
bank, Davlat soliq qо‘mitasi
 
va ularning quyi organlari alohida о‘rin tutadi. Moliya-kredit tizimi 
muassasalari tomonidan amalga oshiriladigan nazoratlarning mazmuni va maqsadi belgilangan 
vakolat doirasidagi amaliy ehtiyojlar bilan belgilanadi. 
Moliya organlarining kо‘p qirrali nazorat faoliyati byudjetni Rejalashtirish, Moliyaviy 
Rejalar va smetalar loyihalarini kо‘rib chiqish, byudjet barcha daromadlarini tо‘plash, davlat 
byudjeti bilan tyegishli Moliya yili uchun nazarda tutilgan chora-tadbirlarni Moliyalashtirish 
jarayonida amalga oshiriladi. 
О‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining zimmasiga davlat Moliyaviy nazoratini 
amalga oshirish bо‘yicha quyidagi asosiy vazifa va funksiyalar Yuklangan:
 
1)
respublika vazirliklari, qо‘mitalari, idoralari va korxonalari tomonidan respublika 
byudjetining ijro etilishi, Markaziy bank va boshqa banklar tomonidan byudjetning kassa ijrosi 
qoidalariga rioya etilishi hamda banklar tomonidan kapital qо‘yilmalar va byudjetdan ajratilgan 
mablag’lar hisobidan amalga oshiriladigan boshqa chora-tadbirlarning Moliyalashtirilishi ustidan 
nazoratni amalga oshirish; 
2)
qimmatli qog’ozlar bozori shakllanishi, qimmatli qog’ozlar emissiyasi va harakatini 
nazorat etish, Moliya bozorini shakllantirishga doir ishlarni muvofiqlashtirish; 
3)
respublika byudjeti va mahalliy byudjetlar hisobidan Moliyalashtiriladigan, 
Shuningdyek barcha kо‘rinishdagi qimmatbaho myetallar va qimmatbaho toshlarni qazib 
oluvchi, qayta ishlovchi hamda ulardan boshqa maqsadlar (jumladan eksport) uchun 
foydalanuvchi korxonalar, tashkilotlar va muassasalar Moliyaviy-xо‘jalik faoliyatini taftish 
qilish va tekshirish. 

---

Hukumatning «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshiruvlari rolini 
oshirish tо‘g’risida» 2000 yil 22 syentyabrdagi 365-sonli qarori bilan О‘zbekiston Respublikasi 
Moliya vazirligi zimmasiga yangi vazifalar Yuklandi. Xususan, endi auditorlik tashkilotlarida 
litsenziya shartnomalarida nazarda tutilgan litsenziya talablari va shartlariga rioya etilishini 
tekshirishni amalga oshirish ham uning vazifasiga kiradi. 
Moliya vazirligi huzurida Bosh nazorat-taftish boshqarmasi mavjud bо‘lib, u О‘zbekiston 
Respublikasi Moliya vazirligi Bosh nazorat-taftish boshqarmasi va uning hududiy nazorat-taftish 
boshqarmalari tо‘g’risida nizom
5
ga asosan faoliyat Yuritadi.
Bosh nazorat-taftish boshqarmasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va 
Toshkyent shahar nazorat-taftish boshqarmalarining asosiy vazifasi byudjet jarayonining barcha 
bosqichlarida byudjet intizomiga rioya etilishini nazorat qilishdir. 
Bosh nazorat-taftish boshqarmasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va 
Toshkyent shahar nazorat-taftish boshqarmalarining boshqa vazifalari sifatida quyidagilar 
belgilangan: 

Moliya organlari va byudjet muassasalari tomonidan byudjet va Moliya qonunchiligi 
hamda byudjet majburiyatlarining ijrosi bilan bog’liq bо‘lgan boshqa qonunchilik hujjatlariga 
rioya etilishini ta’minlash ustidan nazoratni amalga oshirish; 

respublika va mahalliy byudjetlarning qat’iy ijro etilishi ustidan doimiy nazoratni 
ta’minlash; 

Moliya organlari va tijorat banklari tomonidan birinchi navbatdagi xarajatlar navbatiga 
rioya etilishi, byudjet tashkilotlari xodimlariga ish haqi tо‘lash, ijtimoiy nafaqalar, stipyendiyalar 
berish muddatlari va tо‘liqligi, Shuningdyek byudjet muassasalariga kо‘rsatilgan maqsadlar 
uchun naqd pul mablag’larini berish bо‘yicha faoliyati ustidan nazorat va monitoringni amalga 
oshirish; 

fuqarolarning о‘zini о‘zi boshqaruv organlari orqali kam ta’minlangan oilalarga 
beriladigan ijtimoiy nafaqalar bilan ta’minlash va ularning о‘z vaqtida tо‘lanishini nazorat qilish; 

paxta xom ashyosini tayyorlash, saqlash, qayta ishlash, paxta mahsulotlarini ishlab 
chiqarish va ularni realizasiya qilish bо‘yicha statistik va buxgaltyeriya hisoboti 
ma’lumotlarining tо‘g’riligi ustidan nazoratni amalga oshirish; 

paxta xom ashyosi va undan tayyorlanadigan mahsulotlarning miqdori va sifatini 
baholash hamda ularning hisobotda aks ettirilishi bо‘yicha tekshiruvlarni tashkil etish va 
о‘tkazish myetodologiyasini ishlab chiqish va takomillashtirish; 

investision dasturlarning amalga oshirilishi uchun ajratiladigan markazlashtirilgan 
byudjet mablag’laridan maqsadli foydalanishni nazorat etish; 

kommunal xizmatlar va elyektr enyergiyasi uchun byudjet mablag’larini sarflash 
limitlariga rioya etilishi ustidan muntazam ravishda tekshiruvlar о‘tkazib turish; 

byudjet muassasalari tomonidan shtatlar jadvali-smeta intizomiga rioya etilishini nazorat 
qilish; 

hokimiyat va boshqaruv organlari rahbarlarining byudjet jarayoniga noqonuniy ravishda 
aralaShuvi faktlarini tо‘xtatish; 

davlat valYuta mablag’larining tо‘g’ri va maqsadli sarflanishini nazorat qilish; 

fuqarolarning Moliya va byudjet intizomi buzilganligi faktlari tо‘g’risidagi xat, shikoyat 
va arizalarini kо‘rib chiqish va h.k. 
Bosh nazorat-taftish boshqarmasi va uning hududiy bо‘linmalari zimmasiga Yuklatilgan 
vazifalar va funksiyalarni bajarish uchun ularga quyidagi huquqlar berilgan: 
1)
hududiy Moliya organlarining mahalliy byudjetlar ijrosi bо‘yicha ish-faoliyatini, barcha 
darajadagi byudjet muassasalarining esa, xarajatlar smetalari va byudjet intizomiga rioya etish 
bо‘yicha ish-faoliyatini taftish qilish va tekshirish (monitoring); 
5
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 15 ноябрдаги 393-сонли 
қарори. 

---

2)
hududiy Moliya organlari va barcha darajadagi byudjet muassasalarining pul va 
buxgaltyeriya hujjatlari, hisobotlari, smetalari va boshqa hujjatlari, moddiy boyliklari 
mavjudligini tekshirish; 
3)
maxsus vakolatli organning qaroriga asosan xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlarning 
Moliyaviy-xо‘jalik faoliyatini taftish qilish va tekshirish; 
4)
tijorat banklari muassasalari, soliq organlari, boshqa idoralardan taftish va tekshiruvlar 
о‘tkazish vaqtida Yuzaga kyeladigan savollar bо‘yicha zarur bо‘lgan ma’lumotnomalar va 
axborot, ma’lumotlarni olish; 
5)
qurilish, montaj, ta’mirlash kabi ishlar nazorat о‘lchamlarini amalga oshirish va boshqa 
tekshiruvlarni о‘tkazish uchun belgilangan tartibda mutaxassislarni jalb etish; 
6)
hududiy Moliya organlari va barcha darajadagi byudjet muassasalari hamda xо‘jalik 
Yurituvchi sub’yektlar rahbarlari va mansabdor shaxslaridan taftish va tekshiruvlar о‘tkazish 
jarayonida Yuzaga kyeladigan masalalar, Moliya va byudjet intizomi buzilishi faktlari, 
Shuningdyek ma’lumotnoma, taftish va tekshiruvlar dalolatnomalarining imzolanishi bо‘yicha 
tuShuntirishlar talab qilish; 
7)
zarur bо‘lgan hollarda kassa va kassa xonalari, omborlar, arxivlarni muhrlab qо‘yish, 
qalbaki, soxta hujjatlar va boshqa suistye’molliklar aniqlangan hollarda hujjatlarni olib qо‘yish, 
tekshirilayotgan ob’yektlar rahbarlaridan asosiy vositalar, tovar-moddiy boyliklar, pul 
mablag’lari va hisob-kitoblarning yо‘qlama qilinishini talab etish; 
8)
Moliya vazirligining topshirig’i va u tomonidan tasdiqlangan maxsus grafiklar bо‘yicha 
paxta xom ashyosini tayyorlash va qayta tayyorlashga oid butun davrda paxta tozalash 
korxonalarida tayyorlanayotgan, qayta tayyorlanayotgan va saqlanayotgan paxta xom ashyosiga 
tyegishli masalalar bо‘yicha tekshiruv va taftishlar о‘tkazish; 
9)
Moliya va byudjet intizomi bо‘yicha aniqlangan tartibbuzarliklarni bartaraf etish, 
moddiy zararni qoplash, aybdor shaxslarni javobgarlikka tortish hamda boshqa vazifalar 
bо‘yicha taftish va tekshiruvlar matyeriallari Yuzasidan tyegishli takliflar kiritish.
Bosh nazorat-taftish boshqarmasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va 
Toshkyent shahar nazorat-taftish boshqarmalari о‘z ish-faoliyatini Moliya vazirligi tomonidan 
tasdiqlangan yillik ish Rejalariga asosan amalga oshiradi. Ular, zarur bо‘lgan hollarda, Moliya 
organlari va byudjet muasasalari faoliyatini Rejadan tashqari taftish va tekshiruvdan 
о‘tkazishadi, maxsus vakolatli organ ruxsati bilan esa, xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlarning 
Moliyaviy-xо‘jalik faoliyatini taftish va nazorat qiladi. 
Davlat Moliyaviy nazoratini amalga oshirishda soliq organlari muhim rol о‘ynaydi. 
О‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati tо‘g’risida» 1997 yil 29 avgustdagi qonuni
6
soliq nazoratining asoslari, uni amalga oshirish bо‘yicha soliq organlarining huquq va 
majburiyatlarini belgilab beradi. 
Soliq nazorati soliq solish sub’yektlari va ob’yektlari hisobini Yuritish hamda soliq 
qonunchiligiga rioya etilishini nazorat qilishning yagona tizimidir. U davlat soliq xizmati 
organlari tomonidan soliqqa tortiladigan sub’yektlar va ob’yektlar hisobini Yuritish, soliq 
tekshiruvlarini о‘tkazish, soliq tо‘lovchilar, boshqa shaxslarni sо‘roq qilish va qonunchilik bilan 
nazarda tutilgan boshqa shakllarda amalga oshiriladi.
Davlat soliq xizmati organlarining Moliyaviy nazoratga oid asosiy vazifalari 
quyidagilardan iborat:
- soliq qonunchiligi, soliqlar hamda О‘zbekiston Respublikasi nobyudjet Pyensiya fondiga 
majburiy tо‘lovlarning о‘z vaqtida hisoblab yozilishi, tо‘liq va о‘z vaqtida tо‘lanishini nazorat 
etish;
- soliq qonunchiligiga rioya etilishining zaruriy shartlarini ta’minlash, soliq tо‘lovchilarga 
soliq majburiyatlarini bajarishda yordam kо‘rsatish, soliq bо‘yicha qoidabuzarliklarni aniqlash, 
ogohlantirish va tо‘xtatib qо‘yish. 
6
Ўзбекистон Республикасининг «Давлат солиқ хизмати тўғрисида»ги қонуни.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси, 1997 й., №9. 

---