Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

 
 
16-mavzu: Davlat byudjeti xarajatlari 
1.
 
Byudjet xarajatlarining mohiyati, tarkibi, tuzilmasi va klassifikasiyasi. 
2.
 
Byudjetdan Moliyalashtirish: ta’rifi, prinsiplari, usullari, shakllari va 
myetodlari. 
3.
 
Byudjet normalari (mye’yorlari), xarajatlar smetasi va byudjet krediti. 
4.
 
Byudjet xarajatlarini sarflash masalalari va vazifalari. 
 
1. Byudjet xarajatlarining mohiyati, tarkibi, tuzilmasi va klassifikasiyasi. 
Davlatning о‘z funksiyalari va vazifalarini bajarishi bilan bog’liq ravishda vujudga 
kyelgan chiqimlar byudjet xarajatlari deyiladi. Bu chiqimlar davlatning markazlashtirilgan pul 

---

fondlari mablag’larini turli yо‘nalishlar bо‘yicha foydalanish jarayonida vujudga kyeladigan 
iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi. 
Byudjet xarajatlari umumiy Moliyaviy kategoriya bо‘lgan byudjetning kо‘rinishlaridan 
biri bо‘lib, unga tyegishli bо‘lgan umumiy xususiyatlarga egadir, ya’ni ular taqsimlash 
xarakteriga ega, ifodalanishning pul shakli xos, pul fondlarining amal qilishi bilan bog’langan 
va davlat tomonidan tashkil qilinadi. Shu bilan birgalikda byudjet xarajatlari bir butunning 
о‘ziga xos qismi bо‘lganligi uchun ular davlatning markazlashtirilgan pul fondlari 
mablag’laridan foydalanish va tyegishli fondlarni shakllantirish bilan bog’liqdir. Bu taqsimlash 
munosabatlarining moddiy-buYumlashgan shakli turli sohalarga yо‘naltirilayotgan byudjet 
mablag’larining harakatidan iborat. 
Byudjet xarajatlarining iqtisodiy mohiyati uning turli-tuman kо‘rinishlari (turlari) orqali 
namoyon bо‘ladi. Xarajatlarning har bir turi esa о‘zining miqdoriy va sifat xarakteristikasiga 
ega. Bunda ularning sifat xarakteristikasi voqyelikning iqtisodiy tabiatini ifodalab, byudjet 
xarajatlarining mо‘ljallanganligini, miqdoriy xarakteristika esa ularning о‘lchamini (miqdorini, 
hajmini) aniqlashga imkon beradi. 
Byudjet xarajatlari chiqimlarning konkryet turlari orqali namoyon bо‘ladi. Byudjet 
xarajatlari konkryet turlarining xilma-xilligi esa, о‘z navbatida, quyidagi omillarning mavjudligi 
bilan belgilanadi: davlatning iqtisodiy tabiati va funksiyalari; mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyot 
darajasi; 
byudjetning 
milliy iqtisodiyot bilan bog’langanligi; iqtisodiy 
munosabatlarning rivojlanganlik darajasi; byudjet mablag’larining namoyon bо‘lish shakllari va 
h.k. Bu omillarning qо‘shilishi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning ma’lum bir bosqichida har 
qanday davlat byudjet xarajatlarining u yoki bu tizimini vujudga kyeltiradi. 
Jamiyatning iqtisodiy hayotida byudjet xarajatlarining roli va ahamiyatini aniqlash uchun 
ularni ma’lum belgilarga kо‘ra turkumlashtirish maqsadga muvofiq. Nazariya va amaliyotda 
byudjet xarajatlarini klassifikasiya qilishning bir nyecha belgilari mavjud. Ular о‘zlarining 
iqtisodiy mazmuni, funksionalligi, ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi roli, ishlab chiqarish 
tarmoqlari va faoliyat turlari yoki idoraviy bо‘linishi, ijtimoiy mо‘ljallanganligi bо‘yicha, 
hududiy turkumlanishi, ma’lum maqsadlari va Yuridik nuqtai-nazardan yoki davlat boshqaruvi 
darajasiga kо‘ra alohida guruhlarga ajratilishi mumkin.
Eng avvalo, о‘zining iqtisodiy mazmuniga kо‘ra byudjet xarajatlari kapital va joriy 
xarajatlarga bо‘linadi. Bu xarajatlar kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoniga ularning 
qanday ta’sir kо‘rsatishi mumkinligini ifoda etadi. 
Byudjetning kapital xarajatlari innovasion va investision faoliyatga yо‘naltirilgan 
xarajatlardir. Bu xarajatlarning tarkibiga:
a) tasdiqlangan investision dasturga muvofiq harakatdagi yoki yangidan tashkil 
etilayotgan Yuridik shaxslarga investisiyalar uchun mо‘ljallangan xarajatlar; 
b) Yuridik shaxslarga investision maqsadlar uchun byudjet kreditlari sifatida beriladigan 
mablag’lar; 
v) kengaytirilgan takror ishlab chiqarish bilan bog’liq bо‘lgan kapital ta’mirlashni amalga 
oshirish xarajatlari va Shu bilan bog’liq bо‘lgan boshqa xarajatlar; 
g) amalga oshirilishi davlat mulkiga tyegishli bо‘lgan mulkni oshirish yoki uni yangidan 
yaratishga olib kyeladigan xarajatlar; 
d) byudjet xarajatlarining iqtisodiy turkumlanishiga muvofiq byudjetning kapital 
xarajatlari tarkibiga kiritiladigan boshqa xarajatlar kiradi. 
Byudjetining kapital xarajatlari tarkibida Taraqqiyot byudjeti shakllantirilishi mumkin. 
Davlat hokimiyat organlari, mahalliy о‘z-о‘zini boshqarish organlari, byudjet 
tashkilotlarining joriy faoliyatini ta’minlashga yо‘naltirilgan byudjet xarajatlari, boshqa 
byudjetlar va iqtisodiyot alohida tarmoqlariga dotasiya, subsidiya va subvyensiya shaklida 
kо‘rsatiladigan davlat tomonidan qо‘llab-quvvatlash bilan bog’liq bо‘lgan xarajatlar va byudjet 
xarajatlarining turkumlanishiga muvofiq kapital xarajatlarning tarkibiga kiritilmagan boshqa 
xarajatlar byudjetning joriy xarajatlari deyiladi.

---

Aniqroq ravishda byudjetning joriy xarajatlari tarkibi quyidagilardan iborat bо‘lishi 
mumkin: 

davlat istye’moli xarajatlari (iqtisodiy va ijtimoiy infratuzilmani, milliy 
xо‘jalikning davlat darmoqlarini saqlash, fuqarolik va harbiy xarakterdagi tovarlar 
va xizmatlarni sotib olish, davlat muassasalarining joriy xarajatlari); 

hokimiyatning quyi organlari, davlat korxonalari va xususiy korxonalarga joriy 
subsidiyalar; 

transfyert tо‘lovlari; 

davlat qarzlari bо‘yicha foizlarni tо‘lash; 

boshqa xarajatlar. 
Bu xarajatlar oddiy byudjetda yoki joriy xarajatlar va daromadlar byudjetida aks etgan 
chiqimlarga, asosan, mos kyeladi. 
Takror ishlab chiqarishdagi roliga kо‘ra byudjet xarajatlari milliy iqtisodiyotga 
(xо‘jalikka) qilinadigan xarajatlar va ijtimoiy soha hamda aholini ijtimoiy qо‘llab-quvvatlash 
xarajatlariga bо‘linadi. Bu xarajatlarga, eng avvalo, davlat korxonalari va davlat ulushi bor 
bо‘lgan korxonalarning ustav kapitalini shakllantirish, ularni yanada kengaytirish va 
rivojlantirish, davlat moddiy zahiralarini yaratish xarajatlari kiradi. Byudjetning ijtimoiy soha 
hamda aholini ijtimoiy qо‘llab-quvvatlash xarajatlari ham ijtimoiy jihatdan zarur bо‘lgan 
xarajatlardir. Bu xarajatlar istye’mol fondlarini shakllantirish bilan bog’liq. Ularning bir qismi 
jamiyat a’zolarining individual ehtiyojlarini, boshqa bir qismi esa butun jamiyatning 
ehtiyojlarini qondirishga mо‘ljallangan. Bu yerda byudjet xarajatlari ijtimoiy istye’mol 
fondlarini (mamlakatning mudofaa fondi, ilmiy tadqiqotlar fondi va boshqalar) shakllantirishni 
tо‘liq, shaxsiy ist’mol fondlarini esa qisman (nomarkazlashtirilgan Moliyaviy resurslar bilan 
birgalikda) ta’minlaydi. Shu bilan birgalikda, byudjet mablag’larining katta qismi shaxsiy 
istye’mol fondlarining ijtimoiy istye’mol fondlariga (maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat va 
sport, fan, ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minot, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan 
xizmatlar bahosi о‘rtasidagi farqlarni qoplash, kо‘p bolali va kam ta’minlangan oilalarga 
nafaqalar fondlari va boshqalar) tyegishli bо‘lgan qismini shakllantirishda keng foydalaniladi. 
Funksional nuqtai-nazardan byudjet xarajatlarining klassifikasiya qilinishi ijtimoiy 
faoliyat sohalariga pul mablag’larining yо‘naltirilganligini aks ettiradi. Bunda byudjet xarajatlari 
quyidagi yirik guruhlarga bо‘linishi mumkin: 

davlat boshqaruvi va mahalliy о‘z-о‘zini boshqarish; 

sud hokimiyati; 

xalqaro faoliyat; 

milliy mudofaa; 

huquqni muhofaza qilish va davlat xavfsizligini ta’minlash; 

fundamyental tadqiqotlar va ilmiy-texnika taraqqiyotini ta’minlash; 

sanoat, enyergyetika va qurilish; 

qishloq xо‘jaligi va baliqchilik; 

atrof-muhitni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish, gidromyetyeorologiya, 
xaritaShunoslik va gyeodyeziya; 

transport, yо‘l xо‘jaligi, aloqa va informatika; 

uy-joy-kommunal xо‘jaligi; 

maorif; 

sog’liqni saqlash va jismoniy tarbiya; 

madaniyat, san’at va kinyematografiya; 

ommaviy axborot vositalari; 

davlat qarziga xizmat qilish; 

boshqa darajadagi byudjetlarga Moliyaviy yordam; 

maqsadli byudjet fondlari; 

davlat zahiralari va ryezyervlarini tо‘ldirish; 

---


ijtimoiy siyosat; 

boshqa xarajatlar. 
Byudjet xarajatlarining Yuqoridagi tartibda klassifikasiya qilinishi ijtimoiy hayotning 
turli jabhalarida davlatning rolini kо‘rsatadi. 
Byudjet xarajatlarining tarmoq belgisi bо‘yicha guruhlarga ajratishning asosiga milliy 
iqtisodiyot (xо‘jalik)ning umume’tirof etilgan tarmoqlarga bо‘linishi qabul qilingan. Shunga 
muvofiq ravishda byudjet xarajatlari sanoat, qishloq xо‘jaligi, qurilish, transport, aloqa, maorif, 
sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minot, davlat 
boshqaruvi, mudofaa va h.k. xarajatlariga bо‘linishi mumkin. Byudjet xarajatlari milliy 
iqtisodiyot (xо‘jalik) tarmoqlarining pul fondlarini shakllantirishda mustahkam Moliyaviy asosni 
yaratish bilan birgalikda, xarajatlarning tarmoqlararo bо‘linishi Moliyaviy resurslarni 
taqsimlashdagi nisbatlarni aniqlashga ham imkon beradi, milliy xо‘jalikning tarmoq tarkibiy 
tuzilishini kerakli yо‘nalishda о‘zgartiradi. Masalan, hozirgi paytda mamlakatimizda yaratilgan 
milliy daromadning hajmi byudjet mablag’larining katta qismini ijtimoiy soha va aholini 
bevosita ijtimoiy qо‘llab-quvvatlashga yо‘naltirish imkonini berayapti. Bir vaqtning о‘zida 
iqtisodiyot ustuvor tarmoqlarining (mashinasozlik, qishloq xо‘jaligi, elyektroenyergyetika va 
boshqalar) katta masshtablarda byudjetdan Moliyalashtirilishi ham ta’minlanayapti. 
Idoraviy belgiga kо‘ra byudjet xarajatlarining klassifikasiya qilinishi byudjet 
assignovaniyalarini oluvchi vazirlik, boshqa davlat muassasasi yoki Yuridik shaxsning ajratib 
olinishiga imkon beradi. Byudjet xarajatlarining ana Shunday klassifikasiya qilinishi natijasida 
boshqaruv tizimining о‘zgarishi bilan bog’liq bо‘lgan xarajatlar tuzilmasidagi о‘zgarishlar о‘z 
vaqtida kо‘rsatiladi. 
Ijtimoiy mо‘ljallanganligi bо‘yicha byudjet xarajatlarining iqtisodiy guruhlarga ajratilishi 
davlatning toifasi va u tomonidan bajarilayotgan funksiyalarni о‘zida aks ettiradi. Ana Shunga 
muvofiq ravishda byudjetning barcha xarajatlarini quyidagi guruhlarga bо‘lish mumkin: 

ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy-qо‘llab-quvvatlash xarajatlari; 

milliy xо‘jalikka (iqtisodiyotga) xarajatlar; 

harbiy (mudofaa) xarajatlar(i); 

boshqaruv xarajatlari; 

rivojlanayotgan mamlakatlarga subsidiyalar va kreditlar taqdim etish xarajatlari. 
Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qо‘llab-quvvatlash xarajatlari о‘z tarkibiga maorif, 
sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb 
etgan xizmatlar baholaridagi farqlarni byudjetdan qoplash va oilalarga ijtimoiy nafaqalarni oladi. 
Davlatning ijtimoiy funksiyasini о‘zida aks ettirib, bu guruhdagi byudjetning xarajatlari xalq 
ta’limi tizimini rivojlantirish va takomillashtirishga, fan va madaniyatni Moliyalashtirishga, 
aholining tibbiy xizmatga bо‘lgan talabini (ehtiyojini) qondirishga, ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy 
ta’minotni amalga oshirishga keng yо‘l ochib beradi. 
Ta’lim va sog’liqni saqlashning tekinligi hamon ustuvorligicha qolayapti. Umumiy 
ta’limni tekin va kasbiy ta’limni tanlov asosida olish kafolatlanganligicha qolmoqdi. Aholining 
kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilishga katta e’tibor berilmoqda. Ish haqining 
eng kam darajasini oshirish, ishsizlik bо‘yicha berilishi lozim bо‘lgan nafaqalarning miqdorini 
kо‘paytirish, maktab yoshigacha bо‘lgan bolalar, maktab о‘quvchilari, studyentlarning 
ovqatlanish xarajatlarini kompyensasiya qilish, byudjet tashkilotlari xodimlarining ish haqini 
tartibga solish bо‘yicha choralar kо‘rilmoqda. 
Milliy xо‘jalikka (iqtisodiyotga) byudjetdan xarajatlarning qilinishi davlatning hamon 
xо‘jalik Yurituvchi asosiy sub’yektlardan biri ekanligidan darak beradi. Aynan bu xarajatlar 
katta masshtablarda yangi sanoat korxonalarini qurish, zamonaviy industrial asosda qishloq 
xо‘jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirish, transport, aloqa va iqtisodiyot boshqa tarmoqlarining 
texnikaviy qayta qurollanishini ta’minlashga imkon yaratadi. Shuning uchun ham hozirgi 
sharoitda byudjetning bu xarajatlari orasida iqtisodiyotga xarajatlar va markazlashtirilgan 
investisiyalarni Moliyalashtirish xara-jatlari alohida о‘rinni egallaydi. 

---

Hozirgi sharoitda takror ishlab chiqarish jarayonlariga va ishlab chiqarish kuchlarini 
rivojlantirishga byudjetning ma’lum maqsadlarga yо‘naltirilgan ta’sirchanligi kuchaymoqda. 
Byudjet xarajatlari iqtisodiyot rivojiga rag’batlantiruvchi ta’sir kо‘rsatadi. Shuning uchun ham 
jahonning kо‘pgina mamlakatlaridagi (masalan, Gyermaniya, YAponiya, Janubiy Koryeya, 
Tayvan va boshqa mamlakatlarda) “iqtisodiy mо‘jiza” aynan davlatning Moliyaviy qо‘llab-
quvvatlashi natijasida sodir bо‘ldi. 
Byudjetning milliy xо‘jalikka (iqtisodiyotga) yо‘naltirilgan xarajatlari tarkibi ilmiy-
tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari, iqtisodiy va sosial infrastruktura, qishloq 
xо‘jaligini va iqtisodiyotning davlat tarmoqlarini qо‘llab-quvvatlash, milliy xо‘jalikning ayrim 
tarmoqlari va mamlakat mintaqalarida bandlilikni ta’minlash, eksportni rag’batlantirish
xarajatlaridan iborat. 
Kyeyingi yillarda davlat kapital quyilmalarining hajmi keskin oshmoqda. Xususiy 
firmalarga, ayniqsa, taraqqiyot mintaqalariga berilayotgan subsidiyalar miqdori kupaymoqda. 
Iqtisodiyotda tarkibiy о‘zgarishlarni amalga oshirish maqsadida uning ayrim tarmoqlarida davlat 
kafolati ostida davlat subsidiyalari yoki imtiyozli bank kreditlari kо‘rinishida tanlanma yordam 
kо‘rsatilayapti. 
Byudjetdan katta miqdordagi mablag’lar iqtisodiyotning qishloq xо‘jaligi tarmog’iga 
taqdim etilayapti. Bu tarmoq ustuvor ravishda qо‘llab-quvvatlanishi lozim bо‘lgan tarmoq 
hisoblanadi. Qishloq xо‘jaligiga beriladigan subsidiyalar ikki kо‘rinishda taqdim etilmoqda: 
1) qishloq xо‘jaligi mahsulotlariga kafolatlangan baholarni qо‘llab-quvvatlash; 
2) ishlab chiqarish maqsadlari – qishloq xо‘jaligi mashinalari, minyeral о‘g’itlar sotib 
olish va omborxonalar qurish – uchun. 
Milliy mahsulotlarni eksport qiluvchi firmalar faoliyatiga byudjetdan yordamning 
kо‘rsatilishi ham jahon bozorlaridagi shiddatli raqobat sharoitida ularning ahvolini ancha 
yengillashtiradi. 
Byudjet xarajatlari orqali iqtisodiyotga davlatning aralaShuvi iqtisodiy о‘sishning 
nisbatan Yuqori sur’atlarda о‘sishini rag’batlantiribgina qolmasdan, balki uning siklik 
tyebranishini ham Yumshatadi (syekinlashtiradi). 
Byudjetning harbiy (mudofaa) xarajatlar(i) ham davlatning funksiyalaridan kelib chiqadi. 
Ular har bir davlatning о‘z mudofaa qobiliyatini mustahkamlashi kerakligi bilan bog’liqdir. 
Byudjet mablag’lari hisobidan Qurolli Kuchlarning barcha turlari Moliyalashtiriladi. 
Harbiy (mudofaa) xarajatlar(i) tо‘g’ri (bevosita) va egri (bilvosita) xarajatlarga bо‘linadi.
Tо‘g’ri (bevosita) harbiy xarajatlar stratyegik qurollarni ishlab chiqarish yoki sotib olish, qurolli 
kuchlarning shaxsiy tarkibini tayyorlash va saqlash, harbiy xarakterdagi ilmiy-tadqiqot ishlarini 
amalga oshirish xarajatlaridan iborat bо‘lishi mumkin. Bu turdagi harbiy (mudofaa) xarajatlar(i) 
urush harakatlari sodir etilayotgan paytda va mamlakat iqtisodiyotining militarizasiyalaShuvi 
sharoitida keskin oshadi.
Egri (bilvosita) harbiy (mudofaa) xarajatlar(i)ga urush nogironlari va vafot etganlar 
oilalariga beriladigan pyensiya va nafaqalar, fuqarolik idoralarining moddalari bо‘yicha 
о‘tadigan xarajatlarning (masalan, yо‘l va stratyegik ob’yektlarni qurish xarajatlari) bir qismi 
kiradi.
Davlat tomonidan boshqaruv shaklidagi faoliyat turining amalga oshirilishi, uning 
xо‘jalik-tashkilotchilik funksiyasi byudjetdan boshqaruv xarajatlari dyeb nomlangan alohida 
xarajatlarning qilinishini taqoza etadi. Boshqaruv (davlat hokimiyati organlari, sud va 
prokuratura organlari, fuqarolarning о‘z-о‘zini boshqaruv organlari) xarajatlari davlat organlari 
faoliyatining Moliyaviy asosini tashkil etib, jamiyat hayotining barcha sohalariga rahbarlik 
qilishga imkon yaratadi. 
Rivojlanayotgan 
mamlakatlarga 
subsidiyalar 
va 
kreditlar 
berish 
rivojlangan 
mamlakatlarning byudjetlari hisobidan amalga oshiriladi. Bunday yordam faqat iqtisodiy omillar 
bilan emas, balki siyosiy jihatlari bilan xarakterlanadi. Imtiyozli shartlarda kreditlashtirish va 
qaytarilmaydigan tarzda yordam kо‘rsatish uning kо‘rinishlaridandir. 

---

Byudjetning barcha xarajatlari Yuqoridagi byeshta guruhdan qaysi biriga kirishidan 
qat’iy-nazar ular о‘zlarining ma’lum konkryet maqsadlarga mо‘ljallanganligi bо‘yicha ham bir 
nyecha qismlarga bо‘linadi. Bu qismlar byudjet xarajatlarining konkryet turlaridan tarkib topadi. 
Kapital quyilmalar, dotasiyalar, subvyensiyalar, subsidiyalar, byudjet ssudalari, ish haqi, 
ovqatlanish xarajatlari, kapital va joriy ryemont, kansyelyariya va xо‘jalik xarajatlarini byudjet 
xarajatlarining konkryet turlari sifatida kо‘rsatish mumkin. Byudjet xarajatlarining ma’lum 
konkryet maqsadlarga mо‘ljallanganligi bо‘yicha turkumlanishi byudjet mablag’laridan oqilona 
foydalanishga sharoit yaratadi, byudjet assignovaniyalaridan foydalanish ustidan samarali va 
ta’sirchan Moliyaviy nazoratni amalga oshirishning zaruriy asosi hisoblanadi. 
Iqtisodiy nuqtai-nazardan turkumlarga ajratilishi bilan bir qatorda byudjetning 
xarajatlarini tashkiliy jihatdan ham guruhlarga ajratish mumkin. Buning asosida byudjet 
xarajatlarini Yuqori tashkilotlar (vazirliklar, uYushmalar, assosiasiyalar, birlashmalar, 
konsyernlar, kompaniyalar va h.k.) va hududiy belgilari yotishi mumkin. Byudjet xarajatlarining 
Yuqori tashkilotlar bо‘yicha guruhlanishi byudjet mablag’larini konkryet oluvchilarni kо‘rsatadi 
va ular tarmoq ichida pul fondlarini shakllantirishda mas’ul bо‘lib, ajratilgan byudjet 
assignovaniyalaridan о‘z vaqtida, samarali va qonuniy foydalanish ustidan javobgardirlar. 
Byudjet 
xarajatlarining hududiy belgiga muvofiq ravishda bо‘linishi ular 
markazlaShuvining turli darajalarini о‘zida aks ettiradi. Shu munosabat bilan, davlat boshqaruvi 
darajasi va Yuridik nuqtai-nazardan byudjet xarajatlari uch guruhga kiruvchi xarajatlardan tarkib 
topadi: 

Davlat byudjeti xarajatlari; 

Respublika byudjeti xarajatlari; 

Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarning xarajatlari.
“Byudjet tizimi tо‘g’risida”gi О‘zbekiston Respublikasi qonunining 12-moddasiga 
muvofiq Davlat byudjeti xarajatlari quyidagi shakllarda amalga oshirilali: 

byudjet mablag’lari oluvchilarning joriy xarajatlari; 

joriy byudjet transfyertlari; 

kapital xarajatlar (asosiy fondlar va vositalarni (ular bilan bog’liq ishlar va 
xizmatlar ham Shular jumlasiga kiradi) davlat ehtiyojlari uchun olish va takror 
ishlab chiqarish, chyet elda davlat ehtiyojlari uchun yer va boshqa mol-mulk 
olish, davlat ehtiyojlari uchun yerga bо‘lgan huquqni va boshqa nomoddiy 
aktivlarni olish, davlat zahiralarini vujudga kyeltirish xarajatlari); 

kapital xarajatlarni qoplash uchun Yuridik shaxslarga beriladigan transfyertlar; 

ryezidyent-Yuridik shaxslarga va chyet el davlatlariga beriladigan byudjet 
ssudalari; 

davlat maqsadli jamg’armalariga beriladigan byudjet dotasiyalari va byudjet 
ssudalari; 

qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan boshqa xarajatlar. 
О‘z navbatida, Respublika byudjeti xarajatlarining tarkibi quyidagilardan iborat 
(Yuqoridagi qonunning 16-moddasi): 

respublika byudjetidan Moliyalashtiriladigan byudjet mablag’i oluvchilarning 
joriy xarajatlari; 

joriy byudjet transfyertlari; 

kapital xarajatlar (asosiy fondlar va vositalarni (ular bilan bog’liq ishlar va 
xizmatlar ham Shular jumlasiga kiradi) davlat ehtiyojlari uchun olish va takror 
ishlab chiqarish, chyet elda davlat ehtiyojlari uchun yer va boshqa mol-mulk 
olish, davlat ehtiyojlari uchun yerga bо‘lgan huquqni va boshqa nomoddiy 
aktivlarni olish, davlat zahiralarini vujudga kyeltirish xarajatlari); 

kapital xarajatlarni qoplash uchun Yuridik shaxslarga beriladigan byudjet 
transfyertlari; 

---


Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarga byudjet 
dotasiyalari, byudjet subvyensiyalari va byudjet ssudalari; 

ryezidyent-Yuridik shaxslarga va chyet el davlatlariga beriladigan byudjet 
ssudalari; 

davlat maqsadli jamg’armalariga beriladigan byudjet dotasiyalari va byudjet 
ssudalari; 

qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan boshqa xarajatlar. 
Shuningdyek, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar xarajatlari 
quyidagi shakllarda amalga oshiriladi (tyegishli qonunning 19-moddasi): 

Qoraqalpog’iston Respublikasi va mahalliy byudjetlardan Moliyalashtiriladigan 
byudjet tashkilotlarining joriy xarajatlari; 

joriy byudjet transfyertlari; 

kapital xarajatlar (asosiy fondlar va vositalarni (ular bilan bog’liq ishlar va 
xizmatlar ham Shular jumlasiga kiradi) davlat ehtiyojlari uchun olish va takror 
ishlab chiqarish, davlat ehtiyojlari uchun yerga bо‘lgan huquqni va boshqa 
nomoddiy aktivlarni olish); 

qonun hujatlarida ta’qiqlanmagan boshqa xarajatlar. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida byudjetning xarajatlari uning daromadlari bilan uzviy 
bog’langandir. Bunday о‘zaro bog’liqlik xarajatlarning miqdoriy jihatdan daromadlarga muvofiq 
kelishi va ularning bir-biriga о‘zaro ta’sir kо‘rsatishi orqali ifodalanadi. Bir tomondan, aksariyat 
hollarda, byudjet xarajatlarining hajmi byudjet daromadlarining hajmi bilan cheklanadi. О‘z 
navbatida, byudjet daromadlarining hajmi esa davlatning iqtisodiy imkoniyatlari bilan 
aniqlanadi. Shuning uchun ham bu yerda byudjet xarajatlarining Shunday hajmini va milliy 
xо‘jalikda pul fondlarini shakllantirishda byudjet mablag’laridan foydalanishning Shunday 
muddatlarini о‘rnatish kerakki, ular minimal xarajatlar qilib maksimal samaraga erishi orqali 
davlat oldidagi ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlasin. Boshqa 
tomondan esa, ishlab chiqarishning о‘sishiga ijobiy ta’sir qilish, ilmiy-texnika taraqqiyotini 
tyezlashtirish va milliy xо‘jalikdagi proporsiyalarni optimallashtirish orqali byudjetning 
xarajatlari uning daromadlari darajasining ortishiga о‘z ta’sirini kо‘rsatadi. 
Byudjet xarajatlari hajmining yildan-yilga ortib borishi ularni milliy xо‘jalikning 
samaradorligi nuqtai-nazaridan baholashni juda dolzarb muammoga aylantirib qо‘yadi. Bunda 
milliy xо‘jalikning yakuniy natijasini baholab, faqat unga tyegishli bо‘lgan daromadlarning 
qо‘shimcha ravishda о‘sganligiga e’tibor berish bilan cheklanish maqsadga muvofiq emas. Bu 
yerda, bir vaqtning о‘zida, jamiyatning ijtimoiy taraqqiyot darajasi, ijtimoiy muammolarning qay 
darajada hal etilganligi ham nazardan chyetda qolmasligi kerak. Albatta, milliy xо‘jalikning 
yakuniy natijasi byudjet xarajatlarining umumiy hajmiga, ularning tarkibiy tuzilishiga, byudjet 
mablag’laridan tо‘g’ri, iqtisod qilib va samarali foydalanishga bevosita bog’liq. Shuning uchun 
ham hozirgi sharoitda byudjet xarajatlarining ilmiy asoslangan holda Rejalashtirilishiga, byudjet 
assignovaniyalaridan foydalanish ustidan Moliyaviy nazoratning butun tizimiga alohida e’tibor 
berish lozim. 
Milliy xо‘jalikni Moliyaviy tartibga solishning muhim instrumyentlaridan biri ham 
byudjetning xarajatlaridir. Bu yerda, odatda, Moliyaviy tartibga solish deyilganda, milliy 
xо‘jalikdagi oqilona proporsiyalarni ta’minlash maqsadida byudjet mablag’larini tarmoqlar va 
hududlar kyesimida taqsimlash va qayta taqsimlashning shakllari va myetodlari majmui 
tuShuniladi. Milliy xо‘jalikni Moliyaviy tartibga solishning ob’yektiv zarurligi katta 
о‘zgaruvchanlik bilan xarakterlanadigan uning murakkab bо‘lgan organizmi turli qismlarida 
Moliyaviy resurslarni jamg’arish sur’atlarining turlichaligi bilan izohlanadi. Byudjet resurslarini 
sarf qilish orqali davlat pul mablag’larini taqsimlashda vujudga kyelgan proporsiyalarni 
о‘zgartirishi va buning oqibatida ba’zi bir tarmoqlarning (hududlarning) rivojlanishini 
tyezlashtirishi va boshqalarining rivojlanishini rag’batlantirmasdan milliy xо‘jalikning 
rivojlanishini tartibga solishi mumkin. Byudjet mablag’larining katta qismidan muhim ishlab 
chiqarish-hududiy komplyekslarni rivojlantirishga sarflash syekin-astalik bilan chuqur sifat 

---

о‘zgarishlarining sodir bо‘lishiga – ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibiy tuzilmasining о‘zgarishiga 
olib kyeladi.
Mamlakat milliy xо‘jaligini Moliyaviy jihatdan tartibga solish byudjet daromadlarini 
Rejalashtirish va byudjetdan Moliyalashtirish jarayonlari davomida amalga oshiriladi.
Rejalashtirish jarayonining о‘zidayoq byudjet xarajatlarining umumiy hajmi gorizontaliga 
(tarmoq, vazirlik va maqsadli kyesimlarda) va vyertikaliga (boshqaruvning turli darajalariga 
muvofiq ravishda) taqsimlanib, iqtisodiyotda tarkibiy о‘zgarishlarning sodir bо‘lishi uchun 
tyegishli sharoit yaratiladi. Byudjetdan Moliyalashtirish jarayonida esa davlat о‘zining ixtiyoriga 
kelib tushayotgan pul mablag’larini Rejalashtirilgan tadbirlar doirasida va undan tashqarida keng 
manyovr qilish imkoniga ega bо‘ladi. Mablag’larni konkryet taqsimlovchilarga byudjet 
kreditlarini ochish, byudjet assignovaniyalarini berish va ularning samarali foydalanishi ustidan 
nazoratni amalga oshirib, Moliya organlari iqtisodiyotning rivojlanishi ustidan kuzatuvni diqqat 
bilan amalga oshiradilar va kerak bо‘lgan hollarda taqsimlanayotgan byudjet mablag’larining 
proporsiyalarini о‘zgartiradilar. 
Byudjetda daromadlarni xarajatlarning konkryet turlari va yо‘nalishlari bо‘yicha
biriktirilishi prinsipi bо‘lmaganligi uchun bu yerda byudjet resurslari bilan keng manyovr qilish 
va Shunga muvofiq ravishda davlatning ixtiyoriga kelib tuShuvchi pul mablag’lari har qanday 
zaruriy yо‘nalishda foydalanilishi mumkin. 
Byudjet xarajatlarining tarkibi va uning tuzilmasi davlatning tabiatiga, u tomonidan 
bajarilayotgan funksiyalarga, milliy xо‘jalikning ehtiyojlariga bog’liq hamda byudjet 
mexanizmi orqali ishlab chiqarish va istye’molning ba’zi bir omillariga davlatning 
ta’sirchanligini ta’minlash kabilar bilan belgilanadi.