Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

 3. Xalqaro Moliya institutlarining tavsifi va tasnifi. 
Xalkaro Moliya institutlarining faoliyati va vazifalar haqida to’liq tasavvurga ega bo’lish 
maqsadida, jahon iqtisodiyotida XMIlar tashkil etilishi sabablarini aniqlab, mazkur 
muassasalarni barpo etilishi omillarini ko’rib chiqish zarurdir. 
Xozirda faoliyat ko’rsatayotgan XVFning Shunday tuzilmalarini tashkil etish zarurati XX 
asrning 30-yillarida jahon iqtisodiyotini izdan chiqargan ulkan inqiroz vaqtidayoq ayon 
bo’lgandi. Xo’jalik hayotining hamma tomonlari mazkur inqirozning ta’siridan chyetda
qolmaydi. 
Minglab banklar o’z pul qo’Yuvchilarini bir tiyinsiz qoldirib, inqrozga uchradi, qishloq 
xo’jaligi mahsulotlarining qiymati o’z tannarxidan ham pasayib kyetdi, yerning bahosi keskin 
tushib kyetdi, tashlab kyetilgan fyermalar ovloq makonlarga aylandi, zavodlar ishlamay qo’ydi, 
kyemalar ishlab chiqarilmagan Yuklarni kutib, portlarda langar tashlagandi, o’n millionlab
ishchilar o’zi yo’q ishlarni axtarib ko’chalarda kyezib Yurardi. 
Iqtisodiy tanazzul ro’yodyek tuYulgan samara bilan cheklanib qolgani yo’q. Xalqaro 
Moliya va valYuta birjalarining ko’rinmas olamiga bo’lgan ta’sir bundan kam bo’lmadi. 
Qog’oz pullarga bo’lgan umumiy ishonchsizlik oltinga bo’lgan extiyojni oshirdi, talab 
oltin zahiralaridan ustun kyeldi. Shu munosabat bilan BuYuk Britaniya boshchiligida qator 
mamlakatlar oltin standartidan voz kyechishga majbur bo’ldi.
Mazkur standartga ko’ra har bir valYutaning qiymat birligi qilib, muayyan miqdordagi 
oltin olingan edi, u uzoq yillar mobaynida pulning qiymatini belgilab qo’yilgan va o’zgarmas 
miqdorda saqlab kyeldi. 
Endilikda oltin miqdorida qayd etilgan nisbatga ega bo’lmay qolgan pullar qiymatining 
noaniqligi tufayli oltin standartini tan olgan va uni rad etgan mamlakatlar o’rtasida pul 
ayirboshlash jarayoni syezilarli darajada murakkablashdi. Mamlakatlar oltin va oltinga 
ayirboshlash mumkin bo’lgan pul zahirasi to’play boshlaydilar, Shunga ko’ra tobora ish 
o’rinlarini tugatib va turmush darajasini pasaytirib, o’zaro pul opyerasiyalarining ko’lami va 
xajmini qisqartiradilar. Bundan tashqari, ba’zi xukumatlar milliy pulni chyet el puliga 
almashtirishni qattiq cheklaydilar va xatto mutlaqo puldagi foydalanishni istasno qiladigan 
muvoza yo’llarini izlaydilar. Boshqa ba’zi xukumatlar chyet ellarda o’z mamlakatida 
yetishirilgan qishloq xo’jalik maxsulotlari uchun xaridor topish uchun jon-jahdlari bilan xarakat 
qiladilar va buning uchun o’z maxsulotlari go’yo arzon ekanligiga ularni ishontirmoqchi 
bo’ladilar, boshqa xuddi Shunday mahsulot sotuvchi boshqa mamlakatlar savdosini kasod qilish 
uchun o’z milliy pullarini ularning chinakam qiymatidan pastroq qiymatga sotadilar. Bunday 
amaliyot raqobatlaShuvchi dyevalvasiya nomi bilan ma’lumdir va darhol javob tarzida xuddi 
dyevalvasiyani chorlaydi, buni savdodagi raqib mamlakat amalga oshiradi. Pullar va tovar 
qiymati o’rtasidagi nisbat bir milliy valYuta bilan boshqasining qiymati o’rtasidagi nisbat kabi 
buziladi. Shunday sharoitda jahon iqtisodi so’la boshlaydi. 
1929 va 1932 yillar orasida dunyo miqiyosida tovarlarning narxi 48% tushib kyetadi, 
dunyodagi savdo xajmi esa 63%ga kamayadi.
30-yillar mobaynida bir nyecha xalqaro konfyeryensiya bo’lib o’tadi, bularda jahon 
valYutasi xaqidagi masala ko’riladi, ammo u muvaffaqiyatli hal etilmaydi. Shu narsa ayon 
bo’ldiki, yarim-yorti va to’liq bo’lmagan qarorlar ma’qul bo’lmaydi. 40-yillarning boshida 
novator valYuta tizimini tuzish va uning ustidan uzluksiz nazoratni amalga oshiruvchi xalqaro 
institut tashkil etish xususida takliflar kiritiladi. 
Urush davrining qiyin sharoitlarida o’tgan ko’plab muzokaralardan so’ng xalqaro 
xamjamiyat tizim qabul qilish va mazkur tizim ustidan nazoratni amalga oshirish uchun tashkilot 
ta’sis etishga rozi bo’ladi. Shunday tizimni va XVF tashkilotini tuzish bo’yicha uzil-kyesil 
NYu-Xyempshir shtatidagi Bryetton-Vuds (YAngi Angliya, AQSH)da bo’ladi, unda 44 millat 
vakili qatnashadi. XVF o’z faoliyatini 1946 yil may oyida Vashingtonda boshlaydi, o’sha vaqtda 

---

uning tarkibida 39 mamlakat ishtirok etgan. Xozir XVFga 180 mamlakat kiradi, ular turli siyosiy 
va iqtisodiy tizimlar nomidan ish ko’radi. 
Agar Jahon iqtisodi bilan Xalqaro iqtisodiy munosabatlar obrazli tarzda “tirik jon” bilan 
taqqoslansa, uni “qon bilan ta’minlovchi” deyish mumkin, ular “tananing” yashashini 
ta’minlaydi, XVF tizimini esa “qon aylanish tarmog’i” deyish mumkin, bunda u XVF va 
uning aloqalari ko’rinishidagi “a’zolar” hamda “tomirlar”ni tashkil etadi. 
XVF instutusiyaviy tarkibi turli darajadagi tashkilotlardan globaldan tortib, 
submintaqaviy, ko’p tomonlama, ikki tomonlama va bir tomonlama tuzilgan. 
Global miqyosda XMI tizimi Xalqaro ValYuta Fondi (XVF) va Jahon Banki (JB) 
guruhiga ega bo’lib, Xalqaro tiklanish va rivojlanish banki (XTTB) uning asosiy tarkibiy qismi 
hisoblanadi, bu 1944 yilda BMTning valYuta-Moliya masalalari bo’yicha Bryetton-Vuds (NYu-
Xyempshir shtati AQSH) da bo’lib o’tgan konfyeryensiyasida XVF bilan bir vaq da tashkil 
etilgan. Bu ikki tashkilot ko’pincha Bryetton-Vuds tashkiloti dyeb ataladi, ular ikkinchi jahon 
urushi tugagandan kyeyin XI va XIM ning mustahkam mavqyeini ta’minlash uchun tuzilgan edi.
XVFning bosh maqsadi – xalqaro valYuta tizimi ustidan nazoratni amalga oshirish va
barcha a’zo mamlakatlarga (ham rivojlangan boy, ham rivojlanayotgan kambag’al) qisqa 
muddatli Moliyaviy muammolarni hal etishda yordam ko’rsatish. O’zbekiston 1992 yilda XVFga 
a’zo bo’lgan. 
Jahon bankining bosh maqsadi – uzoq muddatli iqtisodiy o’sishga yordam ko’rsatish, 
buning natijasi o’laroq, rivojlanayotgan mamlakatlarda qashshoqlikni tugatish. JBni qarzlari 
faqat rivojlanayotgan mamlakatlarga ularning uzoq muddatli rivojlanishni hal etish uchun 
beriladi. O’zbekiston Jaxon bankiga 1992 yilda a’zo bo’lgan. JBda 3 ta sho’ba bor, bular 
XTTBdan ancha kyeyin tashkil etilgan. 
Bu – 1956 yilda tuzilgan Xalqaro Moliyaviy korporasiya (XMK), u xususiy Shu’baga 
xukumat kafolatisiz investisiyalar beradi. 
Bu – Xalqaro rivojlanish assosiyaasiyasi (XRA), 1960 yilda tuzilgan bo’lib, kambag’al 
mamlakatlarga xukumat kafolatini olgan holda foizsiz qarzlar beradi. 
Bu – Investisiyalashni kafolatlash bo’yicha ko’p tomonlama agentlik (IKKA), 1988 yilda
tuzilgan, investorlarni notijorat risklardan himoya qilish maqsadida investisiyalar bo’yicha 
kafolatlar berish yo’li bilan rivojlanayotgan mamlakatlarda xususiy investisiyalarni amalga 
oshirishga ko’maklashadi, xuquqiy yoki siyosiy, masalan, urush riski, siyosiy larzalar riski, 
milliylashtirish riski, investisiya qilingan mamlakat xukumatining xatti xarakatlari riski. 
XVF va JB (XTTB va uning uch shahobchasi XMK, XRA, IKKA) BMTning 
iqtisoslashgan tashkilotlar hisoblanadi. Ular Vashington shahrida (AQSH, Kolumbiya okrugida) 
joylashgan. 
- XTTB rivojlanayotgan mamlakatlarga foizli qarz beradi, foiz stavkasi har 6 oyda 
o’zgarib turadi. Xozirgi vaqtda mazkur stavka 6-7%ga tyeng. Imtiyozli davr, odatda, 5 yilga 
tyeng, qarz 15-20 yil mobaynida qaytarildi. Qarz berish xukumat kafolati olingandan so’ng 
amalga oshiriladi. 
Qit’alar miqyosidagi XMI tizimida Xalqaro hisob-kitoblar banki (XXKB) ga ega, 1930 
yilda Yevropaning 5 mamlakati va Osiyodagi yetakchi mamlakat – YAponiya xamkorligida 
Markaziy banklar Xalqaro banki sifatida tuzilgan. Bular asoschilar, ya’ni rahbariyat va XXKB 
mijozlari hisoblanadi. 
XXKBning asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi: 1) Markaziy banklararo
hamkorlikka ko’maklashish; 2) Xalqaro Moliyaviy opyerasiyalar uchun qulay sharoitni yaratish, 
3) O’z mijozlari xalqaro hisob-kitoblarni o’tkazishida ishonchli vakil yoki agent sifatida xarakat 
qiladi. Qarorgohi Bazyel shahri (SHvyeysariya)da joylashgan. XXKB amalda XVF va JBning 
yordamchi organi hisoblanadi va bular bilan yaqindan aloqa o’rnatgan. Faoliyatining qat’iy sir 
tutilishi uning o’ziga xos xususiyatidir. 
Mintaqaviy miqyosda XMI tizimi Amyerakaaro rivojlanish banki (ATB)ga ega, u 1959 
yilda tuzilgan, Yevropa tiklanish va rivojlanish banki (YETTB) ga ega, u 1991 yilda tuzilgan; 
Afrika Rivojlanish bankiga (AFTB)ga ega, u 1963 yilda tuzilgan; Osiyo rivojlanish banki 

---

(OTB)ga ega, u 1965 yilda tuzilgan. Ular uchun umumiy bo’lgan xususiyat BMT bilan aloqada 
bo’lishligi, BMT bilan bular uning tyegishli qit’alardagi iqtisodiy komissiyalari orqali 
bog’lanadi. 
XTTBning maqsadi – a’zo mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishini tyezlashtirish, davlatlar 
va xususiy shaxarlarning qit’adagi kapital quyilmalarini rag’batlantirish, qarz berish yoki uni 
kafolatlash, rivojlanish programmasini Moliyalash. 
AFTBning maqsadi – qit’ani rivojlantirish programmasini loyihalash yo’li bilan 
Afrikadagi a’zo mamlakatlar rivoji va ijtimoiy taraqqiyotiga ko’maklashishi. 
OTBning maqsadi – Osiyodagi rivojlanayotgan mamlakatlar itisodi va tashqi savdosi 
rivojlanishiga ko’maklashish. O’zbekiston OTBga 1996 yilda a’zo bo’lgan.