Molekula tuzilishi va kimyoviy bog‘lanish

3.2.2. Qutbli kovalent bogʻlanish
Elektromanfiyliklari orasidagi farq 0,1 dan 1,7 gacha boʻlgan ikki atomning elektronlar jufti hisobiga vujudga keladigan bogʻlanish qutbli kovalent bogʻlanish deyiladi. Masalan;



Qutbli kovalent bogʻlanishli birikmalarda elektron juftlar elektromanfiyligi katta boʻlgan element atomi tomon siljigan boʻladi. Atomlarning elektromanfiyliklari orasidagi farq qancha katta boʻlsa, elektron zichlik elektromanfiyligi katta boʻlgan atomga tomon shuncha kuchli siljiydi hamda molekulaning dipol momenti (qutbliligi) shuncha katta boʻladi.
Masalan; HI-HBr-HCl qatorida elektromanfiyliklar orasidagi farq ortib boradi. Shuning uchun kimyoviy bogʻning va molekulaning qutbliligi yuqoridagi qatorda chapdan oʻngga oʻtganda ortib boradi.
Qutbli kovalent bogʻlanishli birikmalar gaz, suyuq va qattiq holatda boʻladi. Bunday bogʻlanishli birikmalar oson bugʻlanadi va suyuqlanadi. Bunday birikmalar qutbli erituvchilarda (H₂O) yaxshi eriydi.


3.2.3. Kovalent bogʻlanishning donor-akseptor mexanizmi
Atomlarning biridagi juft elektronlar va ikkinchi atomning boʻsh orbitallari hisobiga hosil boʻladigan bogʻlanishlar donor-akseptor bogʻlanishlar deyiladi.
Valent bogʻlanish metodi yordamida BF₃ molekulasining hosil boʻlishini koʻrib chiqamiz:

BF₃ elektrodonor modda boʻlib; NH₃ bilan reaksiyaga kirishganda tarkibida donor-akseptor bogʻ saqlagan BF₃ ∙ NH₃ tarkibli birikma hosil qiladi (bu vaqtda BF₃ dagi 2p –orbital ham elektronlar bilan toʻladi).

Hosil boʻlgan BF₃ ∙ NH₃ da bor atomi sp³ gibridlanish holatida boʻladi. Shuni unutmangki, kompleks birikmalarning hammasida ham markaziy atom bilan ligand donor-akseptor mexanizmi boʻyicha birikkan boʻladi.
Masalan; [Co(NH₃)₆]²⁺, [Co(NH₃)₆]³⁺, [Fe(CN)₆]^4- va [Fe(CN)₆]^3- komplekslarining hosil boʻlishini koʻrib chiqamiz:

Ammiakatlarning elektron formulasi quyidagi koʻrinishga ega boʻladi:
[Fe(CN)₆]^4- va [Fe(CN)₆]^3- komplekslarining hosil boʻlish sxemasini quyidagicha tasvirlash mumkin:



Donor-akseptor bogʻlanish oddiy birikmalardan CO; H₃O⁺; N₂O₅; HNO₃ ; NH va boshqalarda ham mavjud. (Bu birikmalarda donor-akseptor mexanizmi boʻyicha bogʻlanish hosil boʻlish sxemalarini yozing).