Molekula tuzilishi va kimyoviy bog‘lanish

3.2.5. Kovalent bogʻning xossalari
Kovalent bogʻlanish bogʻ uzunligi, bogʻlanish energiyasi, toʻyinuvchanlik, yoʻnaluvchanlik va qutblanuvchanlik xossalari bilan xarakterlanadi.
Bogʻlanish uzunligi –ikki atom yadrolari orasidagi masofa. Bogʻ uzunligi nanometrlarda (1nm =10^-9 m) oʻlchanadi.
Bogʻ uzunligi molekulani tashkil etuvchi atomlarning (oʻlchamlariga) radiuslariga va elektron bulutlarning qoplanish darajasiga bogʻliq.
Masalan; C-F, C-Cl, C-Br, C-I qatorida galogenlarning atom radiuslari ortib borganligi uchun uglerod-galogen bogʻining uzunligi ham ortib boradi. Yoki C–C , C = C va C ≡ C larda bogʻ uzunligi chapdan oʻngga oʻtganda (0,154; 0,134 va 0,121 ni) kamayadi. Bogʻ energiyasi esa ortadi.
Ikki atomli molekulalarda bogʻlovchi elektron juftlar soni ortib borishi bilan yadrolar orasidagi fazoda elektron bulutining zichligi ham ortib boradi. Shuning uchun yadro bilan elektronlar orasidagi tortishuv kuchayadi va atomlar orasidagi bogʻlanish uzunligi kamayadi. Masalan;
qatorda chapdan oʻngga oʻtganda bogʻ uzunligi ortib boradi, chunki azot molekulasi hosil boʻlishida 3 ta elektron juft, kislorod molekulasining hosil boʻlishida 2 ta elektron juft va nihoyat ftor molekulasining hosil boʻlishida 1 ta elektron juft ishtirok etadi.
Bogʻ energiyasi- atomlar orasidagi bogʻni uzish uchun zarur boʻlgan energiya.
Bogʻ uzunligi ortishi bilan bogʻlanish energiyasi kamayib boradi. Masalan;
qatorida chapdan oʻngga oʻtganda bogʻ energiyasi kamayadi.
Kovalent bogʻning eng muhim xususiyatlaridan biri uning toʻyinuvchanligidir.
Masalan; H₂ molekulasi mavjud boʻlib, H₃ molekulasi esa mavjud emas. Chunki H₂+H sistemada uchta elektron oʻrtasidagi itarishish kuchlari elektron-yadro tortishish kuchlaridan katta boʻladi. Yoki boshqacha qilib tushuntirilganda, vodorod molekulasiga uchinchi atom qoʻshilganda bu atomdagi yagona elektron spini molekuladagi ikkita elektron spinidan bittasiniki bilan bir xil boʻlib qoladi. (Pauli prisipiga zid). Bir xil spinli elektronlar bir-biridan itarilishadi (qochadi). Shuning uchun uchinchi elektron bulut boshqa ikkitasi bilan qoplana olmaydi.
Kimyoviy bogʻning toʻyinuvchanligi sababli birikmalar oʻzgarmas tarkibli boʻladi.
Bogʻlanish energiyasi bogʻning karraligiga ham bogʻliq boʻlib, bogʻ karraligi ortishi bilan energiyalari ham ortib boradi. Masalan;