Modernizatsiya siyosati. Reja: Kirish. I. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Eron iqtisodiyot tizimini modernizatsiyalash va liberallashtirish jarayonlari

Rizoxonga dehqon va ishchilar harakati
Rizoshoh davridagi Eron xalqlarning g'amgin qamoqxonasi bo'lib, u yerda milliy ozchiliklarning eng oddiy huquqlari poymol qilindi. Rizoshoh ishchilar, dehqonlar va umuman demokratik harakatlarga nisbatan eng qattiq qatagʻon siyosatini olib bordi. Dehqonlarning noroziligi deyarli hech qachon so'nmagan. Eronni dehqonlar va askarlar qoʻzgʻolonlari toʻlqini qamrab oldi. Askarlar qo'zg'olonlari dehqonlarning kayfiyatini ham aks ettirdi. 1926-yil iyun oyida Dilmenda (hozirgi Shohpur, Ozarbayjon) dehqonlar qoʻshilgan askarlar qoʻzgʻolon koʻtardilar. Gilonda, Fumen oʻrmon hududida qochoq askarlar dehqonlar va hunarmandlar koʻmagida partizan otryadlarini tuzib, shoh hokimiyati va mulkdorlariga qarshi kurashdilar. 1926 yildagi eng muhim qoʻzgʻolon Turkman choʻlidagi harbiy qoʻzgʻolon boʻldi. Qoʻzgʻolon ozodlik uchun kurash va Rizoshohni agʻdarish shiori ostida boʻlib oʻtdi. Moravatepa shahri garnizonining isyonkor askarlari dehqonlar va shahar aholisi tomonidan qoʻllab-quvvatlanib, Bonjurd, Shirvon va Kuchan shaharlarini egallab oldilar. Ular yer egalarini qamoqqa oldilar, yer egalari va davlat omborlaridagi nonlarni kambag‘allarga tarqatdilar. Reaksion yer egalari va amaldorlar qoʻzgʻolon boʻlgan hududni tashlab ketishdi. 1926-yil Ozarbayjon, Gilon va Xurosonda bo'lib o'tgan barcha dehqon va askarlar qo'zg'olonlari Rizoshoh qo'shinlari tomonidan favqulodda shafqatsizlik bilan bostirildi. Harakatning o'nlab ishtirokchilari osib o'ldirilgan va otib tashlangan. Bu qo'zg'olonlarni bostirishda Rizo shohga inglizlar yordam berdi. Inglizlar jazo ekspeditsiyasini pulemyotlar va boshqa qurollar, shuningdek, samolyotlar bilan ta'minladilar. 1929-1930-yillarda Eronda dehqon va qabila qoʻzgʻolonlarining yangi toʻlqini boʻldi. jahon iqtisodiy inqirozi tufayli dehqonlarning ahvoli yanada yomonlashgandi. Eronda qishloq xoʻjaligi mahsulotlariga boʻlgan talabning pasayishi tufayli ekin maydonlari sezilarli darajada qisqardi. Inqiroz yukini dehqonlar yelkasiga yuklagan yer egalari oʻz toʻlovlarini oshirdi, hukumat esa bilvosita soliqlarni oshirdi. Bularning barchasi dehqonlarning ahvolini keskin yomonlashtirdi va ularning yanada qashshoqlashishiga yordam berdi. Xurosonda oʻzini “sayyor padish” deb atagan va afyun monopoliyasini yoʻq qilish talabini ilgari surgan Zolfu boshchiligida dehqon partizanlari harakati rivojlandi. Eronning janubiy rayonlarida Mahdi Sorxi boshchiligida dehqonlar qoʻzgʻoloni shuningdek, qoshqay va baxtiyor qabilalarining qoʻzgʻolonlari boʻlgan. Rizoshoh tomonidan oʻzining avvalgi hokimiyatidan mahrum boʻlgan koʻchmanchi qabilalar boshliqlari va ruhoniylar qabilalarning noroziligidan foydalanib, ularni markazlashtirishga, qabilalarni oʻtroq hayotga majburan oʻtkazishga qarshi kurashga koʻtardilar. Rizoshoh bu harakatlar va qo'zg'olonlarga qarshi jazo ekspeditsiyalarini yubordi va ular odatdagidek shafqatsizlik bilan bostirildi. Birgina 1932- yilning iyulidan dekabrigacha dehqonlar harakatining 150 dan ortiq ishtirokchilari otib tashlandi. Qoshqay, Baxtiyor va boshqa isyonkor qabilalar xonlari ham jazolandi. Xususan, qoshqay qabilalarining yetakchisi Soulat-ad-Dovla va Baxtiyorxon Sardor Asad Tehron qamoqxonasida o‘ldirilgan. 1925-yildayoq Kommunistik partiya va kasaba uyushmalari yashirin faoliyatga o‘tishga majbur bo‘ldi. Eronda transport harakati vaqtincha toʻxtatildi. 1929-yilda jahon iqtisodiy inqirozining boshlanishi munosabati bilan ishchilar harakatining yangi to'lqini vujudga keldi. Bu esa ishchilar sinfining mavqeini yanada yomonlashtirdi. Ishsizlikning o'sishi, mehnat sharoitlarining yomonlashishi, ish kunining ba'zan 15 soatgacha ko'payishi, ish haqining qisqarishi, jarimalar tizimi, ishchilar o'rtasida qashshoqlikning kuchayishi - bularning barchasi ishchilarni noroziliklarini keltirib chiqardi. 1929-yil may oyida Angliya-Eron neft kompaniyasining neft konlari ishchilarining ishtirokchilari soni bo'yicha Eronda misli ko'rilmagan ommaviy ish tashlashi boshlandi. Ish tashlagan ishchilar iqtisodiy talablar bilan bir qatorda (ish haqini oshirish, ish kunini qisqartirish, mehnatga layoqatini yo'qotgan ishchilar va ishda halok bo'lganlarning oila a'zolarini ta'minlash) siyosiy talablarni ham qo'ydilar (kasaba uyushmasini tan olish, mehnatga layoqatsizlik, mehnatni muhofaza qilish). 1-mayni ishchilar kuni sifatida rasman tan olish, hibsga olingan ishchilarni ozod qilish va h.k.). 1930-yilda Tabrizdagi gugurt zavodida tartibsizliklar, Mozandaranda temir yo‘lchilar ish tashlashi bo‘lib o‘tdi. 1931 yilda Isfahondagi "Vatan" to'qimachilik fabrikasida ish tashlash bo'lib o’tdi. U 1929- yilgi neftchilar ish tashlashidan keyingi eng yirik ish tashlash boʻldi. Bu ish tashlashga bir necha oy davomida tayyorgarlik ko'rilgan. O'zaro yordam fondlari ham mavjud edi. ishchilar uyushmasi tashkil etildi. Ish tashlashga Eron kommunistlari boshchilik qildi. Yaxshi tayyorgarlik va tashkilotchilik natijasida ish kunini 9 soatgacha qisqartirishga, ish haqini 20 foizga oshirishga, ishchilarni kamsituvchi qonunlar bekor qilinishiga, ish vaqtining qisqarishiga erishgan ishchilarning g‘alabasi bilan yakunlandi. Biroq ish tashlash tugashi bilanoq hukumat faol ishchilarni hibsga olishni boshladi. Rizoshoh ishchi harakatini bostirish uchun nihoyatda shafqatsiz choralar koʻrdi. Ishchi harakati a'zolaridan yuzlab odamlar hibsga olindi, ular sudsiz qamoqxonalarda saqlandi yoki janubiy va sharqiy chekka hududlarga surgun qilindi. 1931-yil may oyida yashirin kurashni davom ettirgan kommunistlarga qarshi maxsus qonun qabul qilindi, u qat'iy izolatsiya bilan o'n yillik qamoq jazosi ostida kommunistik faoliyatni taqiqladi. Rizoshoh nafaqat dehqon va ishchi harakati rahbarlarini, balki muxolifat va demokratik fikrning har qanday ko‘rinishini ham ta’qib qildi. Barcha partiyalar tugatildi, matbuot butunlay birlashtirildi. Mamlakatda politsiya o'zboshimchalik rejimi va pomeshchik-burjua diktaturasi o'rnatildi. Konstitutsiya va barcha demokratik erkinliklar amalda bekor qilindi. Majlis aʼzolari Rizoshohning buyrug‘i bilan saylangan va majlis uning itoatkor quroliga aylangan.¹⁷
Rizoxon tomonidan nisbatan qisqa vaqt ichida amalga oshirilgan islohotlar ko‘lami kishini hayratda qoldirmaydi. Taassurot shuki, u bir zarbada har qanday Sharq jamiyatini modernizatsiya qilishning butun uzoq davom etgan jarayonini qamrab olishga qaror qildi. Turkiyadagi Mustafo Kamol singari u ham jamiyat hayotining barcha jabhalarida davlatchilik va davlatning ustunligini islohotlarni ilgari surishning zaruriy elementi deb bildi. Shoh liberalizmdan uzoq edi, u davlatni islohotlarning tashabbuskori va asosiy manfaatdori sifatida ko’rdi. Ammo Eronning real sharoitida islohotlarning muvaffaqiyati, ularning mustahkamlanishi uchun Eron jamiyatining asosiy qismi tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi zarur edi. Buning uchun u nihoyatda nufuzli ruhoniylar bilan umumiy til topishi kerak edi. Xalq orasidan hech qachon shia ruhoniylari qoʻllamagan. Shohning ko’rsatmasi bilan fuqarolik munosabatlari rivojlana boshlaganida, ularning munosabatlari ayniqsa dushman bo’ldi. Yevropa standartlariga muvofiq savdo kodeksi va shariat sudlarining vakolatlari cheklandi. Ruhoniylar Yevropacha kiyinish uslubini joriy etishni, feodal unvonlarni bekor qilishni, familiyalarni joriy qilishni ma’qullamadilar. Qabul qilingan qonunga muvofiq oliy o‘quv yurtlarida ta’lim olish va davlat xizmatiga kirish imkoniyatiga ega bo‘lgan xotin-qizlarning huquqlari to‘g‘risidagi qonunlar ruhoniylar tomonidan yanada ko‘proq norozilikka sabab boʻldi. 1935-yilda hijobni bekor qiluvchi qonun qabul qilindi. Ko’rib turganimizdek, Eron hayotining barcha jabhalarini keng ko’lamli modernizatsiya qilish shia ruhoniylari bilan asta-sekin o’sib borayotgan keskin qarama-qarshilik sharoitida amalga oshirildi. Bunda Rizoxon diniy muhitdagi har qanday muxolif harakatlarga ergashdi. Ruhoniylar birinchi qoralashda hibsga olindi. Ular tergov va sud hukmisiz qamoqqa tashlandi: ular och qoldilar, eng xavfli va nufuzlilari shunchaki o’ldiriladi. Ammo bu harakatlarning barchasi unchalik samara bermadi, chunki amalga oshirilayotgan islohotlar ruhoniylarning jimgina qarshiliklariga duch kelishda davom etdi. U ochiqdan-ochiq qarshilik ko’rsata olmadi, lekin kirib borishi va mustahkamlanishiga imkon bermadi. Eron hayotidagi islohotlar, bu uning kuchi doirasida edi. Ko’pgina islohotlar, keyingi voqealar ko’rsatganidek, qisqa umr ko’rdi. 1941-yil sentabrida Rizo Shoh hokimiyatdan ag‘darilishi bilanoq uning islohotlarining muhim qismi barbod bo‘ldi.¹⁸