Modernizatsiya siyosati. Reja: Kirish. I. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Eron iqtisodiyot tizimini modernizatsiyalash va liberallashtirish jarayonlari

Eron hukumati va AENK rahbariyati o'rtasidagi kelishmovchilik. A. Teymurtosh ishi.
Ayni paytda Eron hukumati bilan AENK oʻrtasida 1920-yillar boshida paydo boʻlgan bahsli masalalar toʻliq hal etilmagan edi. 1927-yil boshida Eron hukumati AENK ishini arbitrajga yuboradi. Biroq kompaniya vakillari bu ishni rad etib, barcha bahsli masalalar 1920-yilning dekabrida, Eron nomidan Armitaj-Smit tomonidan imzolangan bitim tuzilganidan so‘ng hal qilinganligini ta’kidladilar. 1928-yilda Eron hukumati va AENK o'rtasidagi munosabatlar yomonlasha boshladi. Bu Rizoshohning Xuzistonga safari va saroy vaziri Teymurtosh (Eron tashqi siyosatining amalda rahbari) va boshqa ba'zi davlat arboblarining kompaniya korxonalariga tashrifi chog'ida sodir bo'ldi. U yerda ko'rganlari tashrif buyuruvchilarda katta taassurot qoldirdi, ular birinchi marta kompaniya faoliyati ko'lamini tasavvur qildilar va Eron neftining tobora ortib borayotgan ishlab chiqarishi unga qanday daromad keltirishini anglab etdilar. Tehronga qaytib, Shoh nomidan AENK kengashiga maktub yuborildi, unda, xususan, shunday deyilgan: «Ushbu sayohat davomida men o'zim bilan birga Eronning taniqli siyosiy arboblarining katta guruhini hamroh sifatida olib keldim. Xurremobod yo‘lining ochilishiga bag‘ishlangan bayram tantanalarida ishtirok etib, neft kompaniyasiga qarashli korxonalarni ko‘zdan kechirdim. Ular bu yerga kelib, kompaniya neft resurslarimizni qazib olish va qayta ishlash bo‘yicha qanday ulkan korxonalar qurganini, neftning haqiqiy egalariga arzimagan miqdorda haq to‘lab, qanday katta foyda olishini o‘zlari ko‘rishlarini istardim. Men o'zim kompaniyaning taklifini qabul qilmadim. Men uning taklifini rad etdim, birinchidan, men bir necha yil avval uning barcha korxonalarini ko'zdan kechirganman, ikkinchidan, Erondagi neft kompaniyasining faoliyati meni qoniqtirmagani uchun. Endi men ochiqchasiga eslatib o'tmoqchimanki, kompaniya rahbarlari bu bilan jiddiy shug'ullanishlari kerak. Agar ular unga nisbatan e'tiborsizlik qilsalar, buning oqibatlari uchun javobgarlik ularda bo'ladi. Katta neft daromadlari xorijliklarga o‘zlashtirilsa, Eron undan mahrum bo‘lgan bunday vaziyatga endi chiday olmaydi”. Ushbu maktub AENK kengashiga yuborilgach, Teymurtosh Yevropaga safar qildi. 1928-yil iyul oyida Londonda J. Kadman - AENK boshqaruvi raisi bilan uchrashdi. Teymurtosh unga Eron hukumati va kompaniya o'rtasidagi munosabatlar haqida bir qator fikrlarni bildirdi. Teymurtosh AENKga konsessiya zonasining neft qazib olinmayotgan qismlaridan voz kechishni taklif qilib, evaziga konsessiya shartnomasi muddatini uzaytirishni va'da qilgan. Shu bilan birga Teymurtosh kompaniya aksiyalarida Eron ulushini to‘lashni so‘ragan. Bu talab AENK rahbarlarida xavotir uyg‘otdi, chunki u bajarilsa, Eron hukumati oxir-oqibat kompaniyaning to‘liq egasiga aylanishi va boshqa aksiyadorlar kabi aksiyador sifatida ham daromad olishi mumkin edi. AENK rahbariyati Teymurtoshning taklifiga salbiy munosabatda bo‘ldi va uni e’tiborsiz qoldirdi. 1928-yil 12-avgustda Teymurtosh kompaniya boshqaruvi raisiga rasmiy xat yo‘llab, u yerda AENKning sanoat va tijorat faoliyati shu asosda amalga oshirilgan d’Arsi konsessiyasining o‘zi qonuniyligini shubha ostiga qo‘yadi. U kengash eʼtiborini imtiyoz hozir qulagan Qojarlar sulolasi davrida va Eronda konstitutsiya joriy etilishidan oldin berilganiga qaratdi. Eron qonunchiligi, uning ta'kidlashicha, bunday imtiyozlar parlament tomonidan tasdiqlanishini talab qiladi. 1928-yil dekabr oyining oxirida Teymurtosh ko‘targan ayrim masalalarga Rizoshoh ingliz elchisi R. Kliv bilan uchrashuvida to‘xtalib o‘tdi. Shohning aytishicha, imtiyoz berilganidan beri dunyoda vaziyat juda o’zgargan. Konsessiya shartnomasiga o‘zgartirish kiritish Eronning ham, kompaniyaning ham manfaatlariga mos keladi. Teymurtoshning konsessiya zonasini qisqartirish zarurligi haqidagi fikrlarini takrorlar ekan, Rizoshoh Eron-Iroq chegarasida, neft topilgan hududda hududiy nizolarni hal etish maqsadga muvofiqligi haqida ham gapirdi. 1929-yil yanvar oyi boshida Teymurtosh AENK masalasini hal etilmagan Eron-Britaniya muammolari ichida eng muhimi deb ta'riflagan. Tey murtashning Angliya diplomatik vakillari bilan muzokaralarda tanlagan taktikasi oqilona edi. 1929-yil boshida 1926-yildan beri kompaniyaning raisi bo’lgan J. Kadman Eron taklifini tinglab u yakuniy javob olish uchun AENK aʼzolari bilan maslahatlashishi kerakligini aytdi va Londonga joʻnab ketdi. Ayni paytda kompaniya vakillari Eron hukumati e'tiborini tortishuvdan chalg'itish uchun barcha imkoniyatlarni qidirgan. Bu borada kompaniya rahbariyatining 1929-yilda Abadanda bo‘lib o‘tgan 1-may ishchilar namoyishi munosabati bilan qilgan harakatlari, bundan dalolatdir.
1929-yil may oyi arafasida AENK ishchilari va xizmatchilari oʻz maʼmuriyatiga, birinchi navbatda, eng kam ish haqini oshirish, turmush sharoitini yaxshilash, eronliklarga nisbatan kamsitishlarga barham berish, yillik ish haqini taʼminlash boʻyicha bir qancha jiddiy talablar qoʻydilar. 1929-yil 4-mayda kompaniya rahbariyatining bu talablarni qondirishdan bosh tortishi Abadanda norozilik namoyishiga sabab bo'lgan. 1931-yil 7-avgustdagi maktubida Kadman Teymurtashga AENK boshqaruvining d'Arsi konsessiyasi shartlarini qayta ko'rib chiqishni qat'iyan rad etishi haqida xabar berdi. Teymurtosh va Kadman o‘rtasidagi muzokaralar Shveysariyada, keyin esa Londonda bo‘lib o‘tdi. 1932-yil yanvar oyining boshida Parijda yangi uchrashuv bo'lib o'tdi. Yakunda Eron hukumatining 16 foizlik ulushini hisoblash bo‘yicha yangi kelishuv loyihasi prinsipial kelishib olindi. Ammo 1932-yil may oyida Eron hukumati APNK ma'muriyatidan loyihaning ba'zi bandlarini tushuntirish uchun Tehronga o'z vakilini yuborishni so'raganida, kompaniya muzokaralarni davom ettirishdan bosh tortdi. 3-iyun kuni kompaniya Eron hukumatini 1931-yil uchun konsessiya to'lovlari atigi 306,8 ming dollarni tashkil etishi haqida xabar berdi. 1932-yil noyabr oyida Rizoshoh bosh vazir Mehdi Qali Xon Xidoyatga d'Arsi bilan tuzilgan konsessiya shartnomasini rasman denonsatsiya qilishni buyurdi. 27-noyabr kuni Moliya vaziri H.Tagizoda AENK boshqaruviga rasmiy maktub yo'llab, bundan buyon Eron hukumati d'Arsi imtiyozini bekor deb hisoblaydi va qoralaydi. Maktubda, shuningdek, agar kompaniya o‘tmishdagidan farqli o‘laroq, mamlakat manfaatlariga xizmat qilishga tayyorligini bildirsa... u holda Eron hukumati unga yangi imtiyoz berishdan prinsipial ravishda bosh tortmaydi, deyiladi. 1932 yil 1-dekabrda denonsatsiya akti Majlis tomonidan, 20-dekabrda esa Rizo Shoh tomonidan tasdiqlandi. Eronning AENK bilan munosabatlari keskinlashgan davrda 1932-yildan boshlab Eron tashqi siyosatini shakllantirish va amalga oshirishda hal qiluvchi rol oʻynagan arbob Teymurtosh lavozimidan chetlashtirildi. Uning iste'fosi Eron-Britaniya munosabatlari bilan ma'lum darajada bog'liq edi. Eronda chop etilgan materiallarga qaraganda, Teymurtosh AENK boshqaruv raisi bilan muzokaralar olib borar ekan, G'arbiy Yevropaning bir qator boshqa davlatlari va kompaniyalari vakillari bilan neft sohasida hamkorlik qilish imkoniyatlarini yashirincha o'rganib chiqqan. AENK bilan to'qnashuvda u hatto Sovet hukumatidan yordam so'rash niyatida edi, degan fikr bildirildi. Moskvadaligida Teymurtoshdan ingliz maxfiy xizmati xodimi tomonidan hujjatlar va yozuvlar solingan chamadon o‘g‘irlab ketildi. Ular uning nafaqat AENK rahbarlari, balki Fransiya, Germaniya va Italiyaning rasmiy vakillari bilan Eron nefti bo'yicha uchrashuvlari haqida maʼlumot oldi. Undan tashqari nusxalari shohda bo'lgan hujjatlar Britaniya diplomatiyasiga oshkor boʻldi. Shoh o‘z manfaatlaridan kelib chiqib, safdoshining xiyonati haqidagi mish-mishlarning tarqalishini oldini olishga qaror qildi. Shuning uchun ham Teymurtosh davlatga xiyonat qilgani uchun emas, balki yirik savdogardan pora olgani uchun sudga tortilgan. 1933-yil iyun oyida u besh yillik qamoq jazosiga hukm qilindi. Teymurtoshning siyosiy maydondan ketishi neft masalasini yaxshi tomonga oʻnglamadi. Eron hukumati va AENK o'rtasidagi ziddiyat hal etilmadi. ²⁸