Modernizatsiya siyosati. Reja: Kirish. I. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Eron iqtisodiyot tizimini modernizatsiyalash va liberallashtirish jarayonlari

MAVZU: XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Eronda madaniy inqilob
(modernizatsiya siyosati).
Reja:
Kirish.
I. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Eron iqtisodiyot tizimini modernizatsiyalash va liberallashtirish jarayonlari.
1.1. XIX asr ikkinchi yarmida Eronni modernizatsiya qilishga urinishlar
1.2. Eron inqilobi (1905-1911) va birinchi jahon urushi davrida Eron.
1.3. 1920-yillardan Ikkinchi jahon urushigacha boʻlgan davrda Eronni modernizatsiya qilish siyosati
II. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Eronda Ingliz-rus siyosati. Rizoxon davrida tashqi aloqalar.
2.1. Erondagi asosiy rus konsessiyalari, monopoliualari, korxonalari va ularning mamlakat iqtisodiy hayotidagi oʻrni.
2.2. Angliyani Erondagi siyosiy va iqtisodiy ekspansiyasi. Ingliz imperializmining iqtisodiyoti.
2.3. Rizoxon diktaturasi davrida Eron tashqi siyosatining mamlakat hayotidagi oʻrni.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati.
I BOB. ERON IQTISODIYOT TIZIMINI MODERNIZATSIYALASH VA LIBERALLASHTIRISH JARAYONLARI.

1. 
   XIX asr 2-yarmida Eron jamiyatini modernizatsiya qilishga urinishlar.
   

Eronda islohot jarayoni Usmonli imperiyasiga qaraganda kattaroq qiyinchiliklarga duch keldi. Bu Eron jamiyatining o’ziga xos xususiyatlari, jumladan eronliklarning aksariyati islomning shia mazhabiga e’tiqod qilishlari bilan bog’liq edi. Mamlakatda haqiqatan ham ikki hokimiyat yonma-yon yashagan – shia ruhoniylari va unga rahbarlik qilgan oyatullohlar vakili bo’lgan diniy hokimiyat va shoh va uning atrofidagi ma’muriy hokimiyat. Ruhoniylar bilan hukmron tuzum o‘rtasidagi munosabatlar har doim qiyin bo‘lgan, shoh hokimiyati doimo ruhoniylarni o‘ziga qaram qilishga uringan. Ruhoniylar, o‘z navbatida, katta ma’naviy hokimiyatga ega bo‘lgan, uning vakillari maktablarni nazorat qilgan, sudda asosiy rol o‘ynagan, chunki fuqarolik qonunlari yo‘qligi sababli barcha ishlar shariat asosida hal qilingan. Ruhoniylar ham siyosiy kurashda faol ishtirok etib, hokimiyat tomonidan ta’qibga uchragan shaxslarga masjidlar, nufuzli mujtehidlar (islom ilohiyotchilari) uylaridan daxlsiz boshpana berish uchun best huquqi odatidan keng foydalanganlar. Aslida, ruhoniylar ma’lum ma’noda “ikkinchi hokimiyat”ni ifodalagan, ular ko’p hollarda shoh hokimiyatiga qarshi boʻlgan. Erondagi modernizatsiyaning o’ziga xos xususiyati shundaki, ham Usmoniylar, ham Sharqiy Osiyo mamlakatlarida o’zgarishlarga kuchli turtki bergan G’arbning ustunligi Eronda ancha zaifroq sezildi. Shuning uchun, xavfsizlikka eng real tahdidlar Yevropadan emas, balki Usmonlilardan va Erondan ancha kam rivojlangan Afg’onistondan keldi. Eron jamiyatini modernizatsiya qilish jarayoni boshlanishi uchun aniq chegarani aniqlash juda qiyin.¹ 1848-1851- yillarda «buyuk vazir» Amir-Kabir boshchiligida amalga oshirilgan islohotlarni ham modernizatsiyaning boshlanishi deb bo’lmaydi. Uning barcha islohotlari haqiqatda ma’muriy apparatni qisqartirish, mansabdor shaxslarning vazifalarini aniqlashtirish, ularga to’lanadigan ish haqi miqdorini belgilash, shuningdek, qirollik uyi a’zolari uchun turli imtiyozlarni belgilashga qaratilgan. “Buyuk vazir” mamlakatda hunarmandchilikni saqlab qolish uchun proteksionistik siyosat yuritishga intildi, ichki bojxona chegaralarini bartaraf etdi, foydali qazilmalarni o‘zlashtirishni rag‘batlantirdi. Shuningdek, u harbiy mutaxassislar, shifokorlar, muhandislar tayyorlaydigan birinchi dunyoviy ta’lim muassasasini tashkil etish tashabbusi bilan chiqdi. Tehrondagi namoyishchilar, Ozarbayjon polklari askarlari Amir-Kabirning chetlatilishini talab qilishdi, Tabrizda hukumatga qarshi tartibsizliklar boshlandi. Oxir-oqibat, “buyuk vazir” va birinchi Eron islohotchisi lavozimidan chetlashtirildi. U Koshondagi uyiga surgun qilindi. 1852-yil Nosiriddin Shoh buyrug’iga binoan o’z hammomida o’ldirildi. Uning aksariyat islohotlari tugatildi, faqat zamonaviy oliy maktab Dor al-Fonun davom etdi. Yangi bosh vazir Mirza Og’a Xon Nuriy Amir Kabirning islohot harakatlarining aksariyat qismini yopdi yoki to’xtatdi. Ammo 1856-1857-yillardagi Angliya-Eron urushi natijasida Erondagi siyosiy va iqtisodiy vaziyatning yomonlashishi Nosiriddinshohni islohotlar masalasiga yana qaytishiga majbur qildi. Shohning islohotlari sof tashqi xarakterga ega boʻlib, asosan davlat boshqaruviga taalluqli edi. Bu safar Amir Kabirning islohotchilik faoliyatida katta tajribaga ega boʻlgan va katta hokimiyatning bosh vazir qoʻlida toʻplanishidan qoʻrqqan saroy byurokratiyasi taʼsirida shoh maʼmuriy tizimni tartibga solishni oʻzi boshlashga qaror qildi. Davlat boshqaruvini toʻliq oʻz qoʻliga jamlash maqsadida 1858 yilda u bosh vazir tayinlashdan bosh tortdi va olti vazirlik: moliya, tashqi ishlar, harbiy, ichki ishlar, adliya, jamoat vazirliklaridan iborat vazirlar mahkamasini tuzdi. Har bir vazir faqat shoh oldida shaxsan javobgar edi, Shoh vazirni lavozimidan chetlatishi yoki yangisini tayinlashi mumkin edi. Vazirlar Mahkamasi qo‘shma organ sifatida harakat qilmadi. Ammo davlatning shaxsiy boshqaruvi Nosirid-Din Shohga og’irlik qila boshladi. Shuning uchun 1861-yilda u yana boshqaruv apparatini qayta tashkil etib, uchta vazirlik – moliya, harbiy, tashqi ishlar vazirligini tuzdi. Qolaversa, u ularning orasidan bitta bosh vazirni ajratib ko’rsatadi, u o’z nomidan ish yuritadi va go’yoki bosh vazir vazifalarini bajaradi. 1866- yilda esa u yana oltita vazirlik tizimiga qaytdi. 19-asr 70-yillariga kelib, Eronda iqtisodiy vaziyatning sezilarli darajada yomonlashishi, ayniqsa ocharchilikning boshlanishi Nosirid-Dinshohni yana mamlakatda oʻzgarishlarni amalga oshirishga majbur qildi. Eron jamiyatining eng ilg‘or qismi ham shuni talab qildi. ² Mirzo Husaynxon 1827- yilda tug’ilgan. Mirzo Husaynxon bolaligida an’anaviy musulmon tarbiyasini olgan. U Qur’on, fors adabiyoti, grammatika, arifmetika, xattotlik fanlarini o’rgangan. 1848-1851-yillardan Fransiyada tahsil oldi. Yevropada yashash unga katta ta’sir ko’rsatdi va uni yevropa madaniyatining muxlisiga aylantirdi. 1851- yilda Tagixon tomonidan Bombeydagi konsullik boshlig’i etib tayinlangan. Bombeyga tayinlanish muhim topshiriq edi, chunki ko’plab eronlik savdogarlar Hindistonga sayohat qilishgan va mamlakatlar o’rtasida faol savdo aloqalari mavjud edi. Husaynxonning vazifasi yangi tashkil etilgan eronlik savdogarlarni qo’llab-quvvatlash edi. U Hindiston va Angliya bilan savdoni rivojlantirishga intildi. Mirzo Husaynxon islohot g‘oyalari o‘ziga yaqin bo‘lgan Tagixon bilan muntazam yozishma olib bordi. Ikkovi ham sulola manfaatiga jon kuydirishardi. Ular Eronda hukm surgan poraxo’rlik, qonunsizlik, ma’muriy tartibsizlikni keskin qoraladi. Mirzo Husaynxonning islohotlarini Tagixon Amir Kabir islohotchilik faoliyatining davomi sifatida ko‘rish mumkin. Biroq bir qator islohotlarni amalga oshirishda u biroz uzoqroqqa bordi. Eronda Yevropa tipidagi fuqarolik hukumatini tuzdi. Bombeydan qaytgandan keyin Tiflisga bosh konsul etib tayinlanadi. Uning Tiflisdagi hayotining asosiy voqeasi uning Oxundov va Mirzo Yusufxon bilan do‘stligi bo‘lib, ularning asarlari, g‘oyalari Husaynxonning ilg‘or qarashlarining shakllanishiga xizmat qildi. Turkiyada 1858- yildan 1869-yilgacha Tanzimat islohotlari shiddatli pallada bo’lgan bir davrda u Turkiyada olib borilayotgan islohotlarni katta e’tibor bilan kuzatib bordi. Kelajakda u bu islohotchilik g’oyalarini Eronda amalga oshirishga harakat qildi. Mirzo Husaynxon shohni modernizatsiyaning afzalliklarini ko’rish uchun Erondan tashqariga sayohat qilishga undadi va shoh Yevropaga 3 marta (1873, 1878, 1889-yillarda) sayohat qildi. Birinchi safari uchun shoh Iroq shialarining muqaddas shaharlarini tanladi. Bu Mirzo Husaynxonning islohot maqsadlari uchun omadli edi, chunki bu shaharlarni o’z ichiga olgan Bag’dod viloyatining hokimi viloyatda ko’zga ko’rinadigan islohotlarni o’tkazgan Mihdat Poshsho edi. Mirzo Husaynxon shohga Iroq safarida hamrohlik qildi, bu esa elchiga islohotlarning afzalliklarini ko’rsatish imkoniyatini berdi. Shoh shu qadar ta’sirlandiki, u Mirzo Husaynxonni ham Tehronga qaytarib keldi. Shohning 1873-yilgi Yevropaga safari Husaynxonga Yevropa yo‘llari haqida ma’lumot berishda muhim edi, biroq safar Mirzo Husaynxonning umidlarini oqlay olmadi. Ruslarning Reyter konsessiyasiga nisbatan kuchli dushmanligi ham, Britaniya rasmiylari qo’llab-quvvatlashini yoʻqligiga sabab boʻldi. Britaniya Tashqi ishlar vazirligi rasmiylari Reyterni xorijlik va yahudiy sifatida mensimagan va Rossiya dushmanligini qo’zg’atadigan haddan tashqari imtiyozni qo’llab-quvvatlamagan. Bunday munosabatni hisobga olgan holda, iqtisodiy loyihalar uchun zarur bo’lgan xususiy Britaniya yordami ham yo’qoldi. 1873-yil sentabr oyida qirollik partiyasi Kaspiy dengizi boʻyida joylashgan Anzaliy portiga qoʻnib qaytganida, zodagonlar va ulamolar koalitsiyasi Mirzo Husaynxonni ishdan boʻshatishni taklif qildi. Muxolifat shu qadar kuchli ediki, shoh Mirzo HusaynXonni ishdan boʻshatishga majbur boʻldi. 1874-yilda shoh uni harbiy vazir qilib qaytardi. Husaynxon davrida xo‘jalik, ijro va qonun chiqaruvchi sudlar tashkil etildi. Ishlarni sudyalarsiz ko‘rish taqiqlandi, himoyachilar instituti joriy etildi. Lekin u Eron huquqshunosligi tizimini tubdan o‘zgartira olmadi, ammo shunga qaramay, dunyoviy sudlarning roli ortdi. Eron davlatining mudofaa qobiliyatini mustahkamlash sohasida yangi bosh vazirning asosiy sa’y-harakatlari armiyani qayta tashkil etishga qaratilgan. Jangga yaroqli armiyani yaratish birinchi Qojarlar hukmronligi davridan boshlab asosiy tashvishlardan biri edi. Eron armiyasini tashkil qilishda chet ellik instruktorlar katta yordam berdilar. Nosiriddinshoh hukmronligining dastlabki yigirma yilida armiyani yaxshilash maqsadida koʻplab farmonlar qabul qilindi. Ular korrupsiyaga qarshi kurashish, ofitserlarning ish haqi va askarlarning oziq-ovqatlari muntazam to‘lanishini ta’minlash, ofitserlik lavozimlari savdosiga yo‘l qo‘ymaslik masalalariga bag‘ishlandi. Mirzo Husaynxonning harbiy islohoti ham birinchi navbatda Eron armiyasida intizom va tartibni mustahkamlashga qaratilgan edi. Armiya moliyasi ustidan davlat nazorati oʻrnatildi. Maosh va ratsionda chayqovchilikka yoʻl qoʻymaslik, ofitserlar unvonlarini oʻzlashtirishga qarshi kurash kuchaydi. Husaynxon qo‘shin qo‘mondonligini kuchaytirishga intildi, bu maqsadni amalga oshirish uchun chet ellik instruktorlar taklif qilindi. Eron armiyasining asosini piyoda, otliq va artilleriya qismlari tashkil etgan. Bundan tashqari, shohning doimiy qo’riqchilari bo’lgan. Har bir viloyatda tartibsiz otliq qoʻshin va tartibsiz piyoda qoʻshinlar boʻlgan. Husaynxon qoʻshinni qurollantirishga katta ahamiyat bergan. Husaynxonning birinchi qadamlaridan biri harbiy omborlarni ochishga buyruq berish edi. Eskilarini faoliyatini tiklash va yangi to’p va boshqa harbiy zavodlar va istehkomlarni qurish to’g’risida farmon chiqardi. Armiyadagi islohotlar sipohsolar (bosh qo’mondon) unvoniga ega bo’lgan Husaynxon tomonidan katta matonat bilan amalga oshirildi va qisqa vaqt ichida ijobiy natijalar berdi. Qayta tashkil etilgan qo’shin muhim elementga aylanishi kerak edi. Armiyadagi islohotlar davlat boshqaruvidagi o’zgarishlar va takomillashtirish bilan birga amalga oshirildi. Mirzo Husaynxon davlat boshqaruvini samaraliroq qilishga intildi. Qat’iy davlat nazoratini joriy etish orqali u mamlakatni yanada moslashtirishni, hokimiyatning barcha darajalarida korrupsiya va poraxo’rlikni tugatmoqchi edi.³ Eronda davlat kengashi birinchi marta 1859-yilda Nosiriddin Shoh boshchiligida tuzilgan. Kengash aʼzolarini shoh tayinlandi va Kengashning oʻzi shoh huzuridagi maslahat organi edi. Mirzo Husaynxon shoh tomonidan rasman 16 nafar Kengash a’zosini tayinlashga urinib ko‘rdi, biroq avvalgi kengashdan farqli oʻlaroq Sadr A’zam nomzodini tayinlashni koʻrsatdi. Ular davlatning oliy mansabdor shaxslari, vazirlar, qojar knyazlaridan iborat edi. Shoh, birinchi Davlat kengashlaridan farqli o’laroq, uning majlislarida qatnashmadi. Kengash davlat ishlari, iqtisodiy, harbiy, sud-huquq masalalarini koʻrib chiqardi. Shoh bilan toʻgʻridan-toʻgʻri aloqada boʻlishga Kengashning oz sonli aʼzolariga ruxsat berildi, keyin esa sadr-azlar ularning hisobotlarini eshitib boʻlgach moliya, adliya vaziri va boshqa bir qanchalar muhokama qilinayotgan masalalarni shohga aytib berishlari kerak edi. Ularning barcha hisobotlari Sadr-a’zam tomonidan ko‘rib chiqilib, tuzatilardi. Davlat kengashi bir vaqtning o’zida g’arb tipidagi vazirlar mahkamasi edi. Viloyatlarda ham shunday kengashlar tashkil etildi. Bundan tashqari, viloyat kengashlari rahbarlari sadr-a’zam tomonidan tayinlanib, tasdiqlanar edi. Maqsad hokimlarning huquqlaridan mahrum qilish va hokimiyatni hukumat byurokratiyasi qo’liga to’plash edi. Husaynxon tomonidan amalga oshirilgan bu tadbirlarning barchasi bosh vazir rolining oshishiga yordam berdi. Ammo Mirzo Husaynxon bundan ham uzoqroqqa bordi. Qojar shahzodalari ham boʻlgan Davlat kengashi bosh vazirga toʻliq boʻysunuvchi hukumat tuzishga intilayotgan Sadr Aʼzamga unchalik ham yarashmadi. U to‘qqiz vazir: moliya, harbiy, adliya, ichki va tashqi ishlar, maorif, savdo va qishloq xo‘jaligi bo‘limlaridan iborat vazirlar mahkamasini (darbar-e-a’zam) tuzishga shohdan rozi bo‘lishini so‘raydi. Vazirlar bosh vazir tomonidan tayinlanardi va almashtirilardi. Vazirlar faqat Sadr Azam davlat Kengashi oldida mas’ul edi. Kengash yig’ilishlarida eng muhim masalalar muhokama qilinib, muntazam ravishda shoh tomonidan xabardor qilinardi. Har bir vazirda ma’lum bir faoliyat sohasi tasdiqlangan xodimlar mavjud edi. Uning sadr-a’zam ruxsatisiz o‘z xodimlaridan birortasini ishdan bo‘shatishga yoki lavozimlarini tushirishga haqqi yo‘q edi. Xodimlarga ish haqi to’langan. Husaynxon Shoh saroyida qabul qilingan amaldorlar va knyazlar uchun pensiya toʻlash tizimidan voz kechishga harakat qildi. Husaynxon tomonidan tuzilgan Vazirlar Mahkamasi Yevropa modelidan koʻchirildi va Malkomxon gʻoyasiga toʻliq mos edi. Husaynxon vazirlari faoliyati Malkomxonning “Ketabcha ye chaibi” kitobida so‘zma-so‘z takrorlangan. Shohning mamlakatni boshqarish mexanizmidagi ta’sirining zaiflashishi Nosiriddin shohning o‘ziga ham ma’qul kelmadi. ⁴ U 1872-yilda ingliz tadbirkori Y.Reyterga temir yoʻl qurilishi va Eron tabiiy boyliklaridan foydalanish uchun imtiyoz berilganidan foydalanib, Sadr Aʼzamni konsessionerdan pora olganlikda aybladilar. Reyterning imtiyozi mamlakatda norozilik portlashiga sabab bo’ldi, chunki eronliklarning fikricha, ular “davlatning yangi boyliklarini chet elliklarga berishdi.” 1873 yil sentyabrda shoh Mirza Husaynxonning iste’fosiga rozi bo’ldi. Bosh vazirni iste’foga chiqarish orqali u konsessiya tufayli yuzaga kelgan norozilikni biroz yumshatishga muvaffaq bo’ldi. 1873-yil dekabrda shoh konsessiyani bekor qilishga majbur boʻldi. Husaynxon hokimiyatdan chetlashtirilgach, ichki muxolifatdan tufayli Shoh Sadr Aʼzam boshlagan maʼmuriy oʻzgarishlarni amalga oshirishda davom etdi. U Husaynxon ortidan ergashib, maʼmuriy tizimda bir qancha qayta tashkil etishlarni amalga oshirib, davlat institutlarining funksiyalarini va ularning hukumat oldidagi masʼuliyatini ajratishga harakat qildi. Ammo uning barcha urinishlari besamar ketdi. Bunga, bir tomondan, shoh rayining xohishi bilan izohlanadi, bu vazirlar va davlat muassasalari faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatdi; Boshqa tomondan, boshqaruvni qayta tashkil etishda ularning ta’siri va ta’siriga tahdidni ko’rgan vazirlarning o’zlari va eng yuqori davlat amaldorlarining qarshiligi sabab boʻldi. Ammo bir yil o’tib, og’ir moliyaviy qiyinchiliklarni boshdan kechirgan Nosirid-Din Shoh hokimiyatning sadr-a’zam qo‘lida to‘planishidan cho‘chigan shoh mamlakatdagi butun ma’muriy hokimiyatni ikki davlat arbobi Husaynxon Moshir ad-Davla va Mustafo al-Memalek o‘rtasida bo‘lib tashladi. Mirzo Husaynxon qoʻlida davlatning tashqi iqtisodiy ishlarini boshqarish jamlangan edi: u tashqi ishlar vazirligi va harbiylarga rahbarlik qilgan. Shuningdek, Fors va Xuroson viloyatlarini boshqargan. Mustafo al-Memalek mamlakat ichki ishlarini boshqargan, uning qo’lida Moliya va Ichki ishlar vazirligi, shuningdek, adliya, jamoat ishlari, savdo, bojxona vazirliklari uchun mas’ul edi. Konservativ sud doiralarining himoyachisi bo’lgan. U mamlakatda har qanday islohotlarni amalga oshirishga qarshi edi. Bunday qarama-qarshi fikrdagi odamlarni eng yuqori ma’muriy lavozimlarga tayinlash bilan Shoh murosa tomon harakat qilardi. Konservativ muxolifat esa ma’lum darajada islohotlarni davom ettirmoqda edi. Bundan tashqari, bu tayinlash bilan shoh ikkalasining kuchini cheklashga umid qildi. Biroq, amalda bu murosaga erishilmadi. Ikki davlat arbobi oʻrtasidagi raqobat, ularning hokimiyat va taʼsir uchun kurashi butun davlat apparatini ikki urushayotgan lagerga boʻlib yubordi. O’zaro shubhalar, doimiy tortishuvlar, qoralashlar va hokazolar markaziy apparatni zaiflashtirdi.Shoh hukumat ishini qayta tashkil etishga, viloyatlarda tuzilgan maʼmuriy kengashlarni soliq yigʻish ishlarini nazorat qilishga, diniy sudlar faoliyatini hukumat nazoratiga olishga harakat qildi, biroq bu loyihalar ruhoniylar va saroy aʼyonlarining qarshiliklariga uchradi. Iqtisodiy sohada bank tashkil etish, sanoat rivojlanishi va savdo-sotiqni rag’batlantirish orqali mamlakatni turg’unlik holatidan olib chiqishga qaratilgan islohotlar ham muvaffaqiyatsizlikka uchradi.⁵ 19-asr oxirida Shoh Nosiriddinning islohotchilik faoliyatida yana bir jadallik yuz berdi.1888-yilda Shoh hayoti va mulkini himoya qilish toʻgʻrisida ferman (farmon) imzoladi. Farmonga koʻra sanoat va tijorat faoliyati erkinligi, umumiy kapitalni tashkil etish, zavod va fabrikalar qurish, yo‘llar qurish, har qanday turdagi korxonalarni tashkil etishga ruxsat berildi. Eron tashqi ishlar vazirining 1888-yil 29-maydagi “barcha Eron subyektlari va obyektlarini chet el fuqarolariga garovga qoʻyish, sotish, shuningdek, mulklar, hammomlarni ijaraga berishni taqiqlash toʻgʻrisida”gi farmoni qabul qilindi. Ushbu hujjat Eronda yer va korxonalarni sotish, garovga qo’yish va ijaraga berish allaqachon nisbatan keng tarqalganligini anglatadi. Bu esa iqtisodning tartibsizlanishiga, sud jarayonlarida chalkashliklarga olib keldi. Ahvaz to’g’oni ustidagi Karun bo’ylab xorijiy kemalarning harakatlanishini cheklash to’g’risidagi farmon ham qabul qilingan. Bu yerda suzish huquqi “faqat Fors hukumatiga tegishli bo’lgan paroxodlar va yelkanli kemalarga tegishli” edi. Eron hukumatining bu harakatlari yarim chora edi. Chunki Eron allaqachon kapitalistik dunyo bilan bog’langan edi va uning oldinga siljishini to’xtata olmadi.
XIX asr ikkinchi yarmida Eronda bir nechta taraqqiyparvar islohotchilar bor edi. Eronni modernizatsiya qilishning eng koʻzga koʻringan namoyandasi Eron Tashqi ishlar vazirligining amaldori, “Adamiyyat” (“Ozodlik”) maxfiy jamiyatining asoschisi Mirzo Malkumxon edi. Malkumxon XIX asrdagi Eron islohotlarining eng nufuzli tarafdorlaridan biri edi. Malkumxon oliy ma’lumotni Parijda olgan. U 1850-yillarda Eronga qaytib, “Dor ul-fonun”da tarjimon va o‘qituvchi bo‘lib ishlaydi va Eronning birinchi telegraf tarmog‘i ochilishida (“dor al-fonundan saroygacha”) tashabbuskor boʻldi. U mason tipidagi maxfiy jamiyatga asos solib, uning maxfiyligini nazarda tutib, Faromushxona yaʼni “Unutuvlar uyi” deb ataladi. 1861-yilda Shoh Faramushxonani yopdi. Usmonlilar saltanatiga ketgan Malkumni esa surgun qildi. U yerda Malkumxon bu davrning yana bir islohotchisi Mirzo Husayn Xon Moshir al-Davla bilan aloqada boʻlib, uning gʻoyalariga taʼsir oʻtkazgan. Malkomxon Eronning siyosiy tizimini isloh qilish, konstitutsiyaviy monarxiya oʻrnatish, burjuaziya erkinliklarini taʼminlash, shaxs va mulk huquqlarini himoya qilish tarafdori boʻlgan. 1890-yilda Malqomxon fors tilida “Qanun” (“Qonun”) gazetasini chiqara boshladi, unda shoh mustabid hokimiyati va chet elliklarga yon berish siyosati keskin tanqid qilindi. Gazeta Eronda konstitutsiyaviy monarxiya shaklidagi “haqiqiy davlat” yaratish va burjua islohotlarini o‘tkazish g‘oyalarini ilgari surdi. Malkomxon bir qancha satirik pyesalar ham yozgan, ularda Eronda sodir boʻlayotgan qonunbuzarliklar, shoh va amaldorlarining nayrangbozligi qoralangan. Uning pyesalarida shoh saroyidagi buyruqlar masxara qilingan. Malkomxonning “Kanun” gazetasi va pyesalari Eronda juda mashhur bo‘lib, u yerga noqonuniy yetkazib berilgan. Malkomxonning gazetalari atrofida ilg‘or Eron ziyolilari to‘plana boshladi. Shoh hokimiyati Malkomxonning gazeta va asarlarini ta’qiqlab, uning safdoshlarini ta’qib qildi. Malkumxon Erondagi voqealardan yaxshi xabardor edi, eronlik muxbirlar bilan aloqada bo‘lib turdi. U radikal qarashlarga sodiq boʻlib, Eronda shoh hokimiyatini yoʻq qilish va parlament respublikasi oʻrnatish tarafdori boʻlgan. Eronliklarga yordam berishda ilg‘or ozarbayjon ziyolilari ham muhim rol o‘ynadi. Malkumxon haqidagi qarashlarni shakllantirishda katta ta’sir ko‘rsatgan ozarbayjon faylasufi, inqilobchi demokrat Mirza Fatali Oxundov, yozuvchi va faylasuf Abdurahim Tolibov va yozuvchi Hoji Zayn-ol-Maragey oʻz asarlarida feodal tartibni, shoh mustabidligining o‘zboshimchaligini fosh qildilar. Ziyolilarning faol targʻibotchisi “milliy ongni uygʻotish” jamiyati yetakchilaridan biri Yusufxon Mostasher edi. 19-asr oxirida Eronda, shuningdek, Yaqin va Oʻrta Sharqning boshqa mamlakatlarida, ayniqsa, ruhoniylar va mayda burjuaziya orasida panislomizm, yaʼni birlashish gʻoyalarini targʻib qilish keng tarqaldi. Panislomizm musulmon xalqlarini bitta oliy xalifa boshchiligidagi yagona islom imperiyasiga aylantirishdir. O‘sha davrda panislomistlar Eron va Sharqning boshqa musulmon davlatlarining chet el kapitali tomonidan qullikka aylantirilishiga qarshi chiqib, musulmon xalqlarini birlashishga, ajnabiylarga qarshi kurashishga chaqirdilar. Bu birlashishning vositasi va bayrog’i musulmon dini bo’lishi kerak edi. Panislomizm asoschisi asli Asadobodlik Seyid Jemaliddin al-Afg‘oniydir. U Afgʻoniston, Hindiston, Arabiston, Misr, London, Parij, Moskva, Sankt-Peterburgda boʻlgan. Jamoliddin makkada butun dunyo musulmonlari vakillarini oliy xalifani saylash uchun yig‘ishni maqsad qilgan panislomiy jamiyatga asos solgan. Eronni modernizatsiya qilish Jamoliddin tomonidan ham olib borildi. Eronda uning tarafdorlari, ayniqsa, savdogarlar orasida ko’p edi. Jamoliddin Nosirid-Din shoh taklifiga koʻra 1886 va 1889-yillarda ikki marta Eronga tashrif buyurdi va shohni islohot qilishga undagan. Uning Shohga ko’rsatgan ta’siri saroy byurokratiyasini xavotirga soldi. Natijada Nosirid-Din shoh Jamoliddinni 1890-yilda mamlakatdan Turkiyaga chiqarib yuborildi. ⁶ Umrining so’nggi yillarida Nosiriddinshoh butunlay konservativ saroy doiralari ta’siriga tushib qoldi. Oʻzini har qanday islohotlarning ashaddiy muxoliflari bo’lgan yaqin hamkorlari bilan o’rab oldi. Bu yillarda markaziy hokimiyatning nufuzi sezilarli darajada pasaydi. Mamlakat hukumatining aksariyati tashabbussiz, o’z manfaatini ko’zlagan. Hukumatning ko‘plab foydali operatsiyalari xorijlik monopoliyalar qo‘liga o‘tib ketdi. Eron jamiyati islohotlarni qabul qilishga tayyor emasligi, islohotlarning ijtimoiy bazasining ma’lum bir torligi aniq boʻldi, bu esa mamlakatda yetarlicha keng qo’llab-quvvatlanmadi. Lekin islohotlarda mujassamlangan g‘oyalar Eronda 1905-1911 yillardagi konstitutsiyaviy harakat rivojlanishiga xizmat qildi. 1896-yil 1- mayda Jamoliddinning izdoshi Mirzo Rizo Kermoniy Nosiriddinshohni o‘ldirdi. Nosiriddinshohning o‘ldirilishi, hamda panislomchilar tarafdorlarining faoliyati Eronning tashqi va ichki siyosatida hech qanday o‘zgarishlarga olib kelmadi. Qojarlar boshchiligidagi o’sha feodal zodagonlari hokimiyatda qoldi. Otasi oʻrniga Muzaffariddin shoh taxtga oʻtirdi (1896-1906 yillarda hukmronlik qilgan). Asosan, u otasining siyosiy yo’nalishini davom ettirdi. Uning davrida shoh saroyining xarajatlari o’sish tendensiyasiga ega edi. Shu bilan birga, Qajarlar oilasidan bo’lgan shahzodalarga pensiya va maxsus nafaqa sifatida to’lanadigan umumiy miqdor o’sdi. Zaif va kasal Muzaffariddin, xuddi otasi kabi, uch marta (1900, 1902 va 1905-yillarda) Yevropa mamlakatlariga behuda sayohatlar qilgan. Yangi shoh Muzaffariddin ayrim vazir va viloyat hokimlarini almashtirish bilan cheklanib, otasining reaksion siyosatini davom ettirdi. Muzaffariddinshoh taxtga oʻtqazilishiga yordam bergan chet el vakillarining taʼsiri uning shoh saroyiga oʻtishi bilan yanada kuchaydi. Muzaffariddin taxtga oʻtirgach, Fors moliyaviy inqirozga yuz tutdi. Hukumatning yillik xarajatlari otasining siyosati natijasidagi daromaddan ancha oshib ketdi. i oʻz hukmronligi davrida markaziy gʻaznachilikda bir qancha islohotlarni amalga oshirdi. Ammo Qajar sudining Angliya va Rossiya oldidagi oldingi qarzdorligi bu sa'y-harakatlarga sezilarli darajada putur etkazdi. U Angliya, Fransiya va Rossiyadan ko'proq qarz olib, bu qarzni oshirdi . Ushbu keyingi kreditlardan olingan daromad yangi iqtisodiy o'zgarishlarni yaratish uchun emas, balki ilgari berilgan kreditlarni qaytarish uchun ishlatilgan. Otasi singari, u Yevropaga uch marta tashrif buyurdi. Bu davrlarda o'zining bosh vaziri Amin as-Sultonning yordami bilan u o'zining ortiqcha sayohat xarajatlarini to'lash uchun Nikolay II dan qarz oldi . Bundan tashqari, davlat xarajatlarini va o'zining g'ayrioddiy shaxsiy hayot tarzini boshqarish uchun Muzaffariddin Shoh ko'plab imtiyozlarni imzolashga qaror qildi va chet elliklarga turli Fors sanoat va bozorlari ustidan monopolistik nazoratni berdi. Misol uchun D'Arsi neft konsessiyasi. Yangi shoh davrida imperialistik kuchlarning Eronni qullikka aylantirish jarayoni yanada jadal davom etdi. Ommabop norozilik va ommaviy tartibsizliklar o’sishda davom etdi.⁷

2.