Modernizatsiya siyosati. Reja: Kirish. I. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Eron iqtisodiyot tizimini modernizatsiyalash va liberallashtirish jarayonlari

2.2. ANGLIYANI ERONDAGI SIYOSIY VA IQTISODIY EKSPANSIYASI. INGLIZ IMPERIALIZMINING ASOSIY ITISODIYOTI
Kapitalistik davlatlarning mustamlakachilik siyosatida nafaqat mustamlaka, balki imperialistik davlatlarning quldorligi ob’ektiga aylangan iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar ham muhim rol o’ynadi. Bu qullikning usullari juda xilma-xil edi: qurolli bosib olish, harbiy bosqinchilik, qullik qarzlari, maslahatchilarni tayinlash, moliyaviy nazorat, teng bo’lmagan shartnomalar, kapitulyatsiya rejimi va boshqalar ham bir xil darajada muhim edi. Shu usullar orqali kirib borish bilan bir qatorda qoʻzgʻolonlarni qoʻllab-quvvatlash, saroy toʻntarishlari va qoʻgʻirchoq hukumatlarni yaratish shaklida qoʻporuvchilik ishlari olib borildi. Qullikka aylantirishning koʻpgina yoʻllari va usullari XIX asr oxiri XX asr boshlarida Erondagi ingliz mustamlakachilari tomonidan qoʻllanilgan. XIX asrning 60-yillaridan boshlab tovar eksporti bilan bir qatorda kapital eksporti ham muhim ahamiyat kasb etdi. Bu birinchi navbatda tashqi savdoni rivojlantirish va kengaytirishga yordam bergan iqtisodiyot tarmoqlarida amalga oshirildi. Birinchi jahon urushigacha Angliya va Rossiyadan Eronga xorijiy kapital eksporti 26 million dollardan ortiqni tashkil etdi. Koʻpgina sovet tadqiqotchilari taʼkidlaganidek, Eronga xorijiy kapitalning kirib kelishi mamlakat sanoatining rivojlanishiga ham, qishloq xoʻjaligining ham yuksalishiga olib kelmadi. Eronga qo’yilgan kapitalni tasarruf qilgan ko’plab xorijiy kompaniya va firmalarning faoliyati ishlab chiqarish doirasidan tashqarida amalga oshirildi. Import qilingan kapitalning yuqori foizini ssuda kapitali egallagan edi. Xorijiy kapitalning boshqa qismi esa asosan moliya sohasi bilan bogʻliq boʻlgan tarmoqlarni rivojlantirishga yoʻnaltirildi. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Eronga xorijiy kapitalni olib kirish, asosan, Yevropa burjuaziyasining Eronda tashqi savdo operatsiyalarini rivojlantirish uchun yanada qulay sharoit yaratishga qaratilgan edi. Shu bilan bir qatorda, Eronning Yevropa davlatlari bilan siyosiy va savdo aloqalarining rivojlanishi, mamlakatga chet el kapitalining olib kirilishi Eronning kapitalistik yoʻlda rivojlanishiga maʼlum turtki berganligini hisobga olmaslik mumkin emas. Xorijiy kapital Eron iqtisodiyoti, savdo, qishloq xoʻjaligi, sanoat, bank va boshqa sohalarda kapitalizm elementlarining rivojlanishini ragʻbatlantirdi. Lekin iqtisodiy jihatdan ancha rivojlangan kapitalistik davlatlar raqobat kurashida Eronda kapitalizmning bu ilk novdalarini bostirdilar, milliy sanoatning rivojlanishiga va burjuaziyaning shakllanishiga to’sqinlik qildilar. Rivojlanmagan mamlakatlarda xorijiy kapitalning bunday ikki tomonlama roli kapital eksportining dastlabki davriga xosdir. Angliyaning Eronga bo’lgan siyosiy qiziqishi ingliz imperialistlari tomonidan mamlakatni iqtisodiy qullikka aylantirish Britaniya hukumatining faol qo’llab-quvvatlashi bilan davom etganligi bilan izohlanadi. Erondagi barcha imtiyozlar va monopoliyalar ingliz hukmron doiralarining marhamati va yordami bilan qo’lga kiritildi. Bundan tashqari, Buyuk Britaniya Tashqi ishlar vazirligida yo’l va telegraf tarmoqlarida qator imtiyozlar bo’yicha rejalar ishlab chiqildi va Eronda amalga oshirish uchun ingliz moliyachilari va sanoatchilariga taklif qilindi. Ba’zi hollarda Britaniya hukumati konsessionerlarga zararni qoplashni kafolatlagan. Erondagi inglizlarning birinchi imtiyozlari telegraf sohasida edi. Angliyaning ushbu imtiyozlarni olishga ahamiyati o’sha Kerzon memorandumida qayd etilgan bo’lib, u erda Angliyaning Erondagi strategik, siyosiy va tijorat manfaatlari bilan bir qatorda telegraf liniyalari ham eslatib o’tilgan. Telegraf liniyalari qurish Eronning Hindiston bilan bog’lanishi, balki Hindiston kabellariga ulangan Fors ko’rfazidagi suv osti kabellari vositalari, Buyuk Britaniyaning uzoqroq koloniyalar bilan, xususan Avstraliya bilan bog’lanishiga yordam berardi. Turli ingliz firmalari vakillari telegraf qurish uchun Shohdan bir necha bor ruxsat olishga harakat qilishgan, ammo ular doimo rad etilgan. Angliya va Britaniya Hindistoni hukumatlari konsessiyaning muhimligini hisobga olib, uni olish uchun kurashda faol ishtirok etdilar. Ular Erondagi diplomatik vakillari orqali Eron hukumatiga siyosiy bosim o‘tkazib, o‘zlarining eski va sinab ko‘rilgan usullaridan – nufuzli shaxslarga pora berishdan foydalandilar. Telegraf shartnomasini imzolashda Britaniya hukumatiga yordam bergan shaxs Eron jamoat ishlari vaziri Muxber ad-Davla edi. Eronlik tarixchi R. Safaviy telegraf konsessiyasi “uzoq davom etgan ish natijasida inglizlar tomonidan tom maʼnoda Fors hukumatidan tortib olingan”, deb yozadi. Eronda telegraf qurish bo’yicha birinchi konsessiya 1862-yilda imzolangan. Hind-yevropa telegrafining ingliz bo’limi Xonekindan Tehronga va Tehrondan Busher portiga telegraf liniyasini qurish va ishlatish uchun imtiyoz oldi. 1865-yildagi telegraf konsessiyasiga binoan Xonekin-Bushir liniyasiga ikkinchi sim yotqizildi, u faqat Yevropa tillarida uzatiladigan xalqaro jo’natmalar uchun ishlatilgan. 1872-yilda yangi telegraf konvensiyasiga ko’ra, Eronda yotqizilgan uchta kabel liniyasidan ikkitasi xalqaro aloqa uchun va bittasi ichki aloqa uchun ishlatilgan. 1898-yilda janubiy Eronda inglizlar pozitsiyalarining mustahkamlanishi munosabati bilan Eronning janubi-sharqiy qismi orqali Karachiga yangi yo’l o’tkazishga qaror qilindi. 1901-yilgi telegraf konvensiyasiga binoan Eron hukumati Britaniya qarzi hisobiga Tehron-Bushir liniyasini Yazd va Kirmon orqali Balujistongacha davom ettirish majburiyatini oldi. Eron va Buyuk Britaniya o’rtasida imzolangan telegraf konsessiyalariga ko’ra, Eron hukumati o’zini og’ir majburiyatlar bilan bog’lagan. U telegraf qurilishi uchun mablag’ ajratish, zarur materiallarni faqat Angliyadan sotib olish va telegrafni boshqarishni ingliz vakillariga topshirish majburiyatini oldi. 1865-yilgi konvensiyaning 2-moddasida “Fors hukumati telegrafning ingliz texnik xizmati xodimlarining rahbarligi va nazorati ostida qurilishiga rozi bo’ladi” deyiladi. 4-moddada “telegrafni boshqarishni ularning oila aʼzolarini hisobga olmagan holda 50 kishidan koʻp boʻlmagan xizmatkorlari boʻlgan ingliz amaldorlari amalga oshirishi belgilandi”. Xonekindan Busherga telegramma joʻnatish uchun ancha yuqori tarif belgilandi – 14 shilling. Ingliz telegrafi qoidalariga koʻra, ichki Eron telegrammalari qabul qilinmas edi. Faqat Yevropa missiyalari, firmalari va Eron hukumati uchun istisno qilingan. Telegraf qurilishi Buyuk Britaniya va Britaniya Hindistoni kompaniyalari tomonidan amalga oshirilgan. Telegraf liniyalarining umumiy uzunligi 1920-yilga kelib 5676 kmga yetdi. Telegrafning joriy etilishi feodal Eronning Yevropa sivilizatsiyasi bilan ma’lum darajada tanishishi edi. Telegraf markaziy hokimiyat va viloyatlar oʻrtasidagi aloqani yoʻlga qoʻygan, savdo-sotiqning rivojlanishiga koʻmaklashgan, unchalik katta boʻlmagan mablagʻ bilan ham taʼminlagan. Lekin telegraf qurilishining ko’plab salbiy tomonlari ham bor edi: telegraf Erondagi birinchi yirik xorijiy korxona bo’lib, ekstraterritoriallik huquqidan foydalanadi va birinchi navbatda Yevropa manfaatlarini ko’zlagan. Aholining deyarli savodsizligi va qashshoqligi qoloq feodal Eronda faqat tor doiradagi odamlar, xususan, shoh va uning atrofidagilar telegrafdan foydalanishlariga olib keldi. Telegraf Angliyaning Erondagi siyosiy muhim korxonasi bo’lib, mamlakatni qullikka aylantirishga hissa qo’shgan. Kerzon ta’kidlaganidek, telegraf Eronni butun dunyo bilan bog’lash uchun emas, balki shunchaki Angliya va Hindiston o’rtasidagi yo’lda joylashgani uchun qilingan.²³
Telegraf imtiyozlari Eronning yarim mustamlakachilik tarixida yangi davrni ochdi. O’sha paytdan boshlab mamlakatda eng foydali imtiyozlarni olish uchun shiddatli kurash boshlandi. Bu asosan rus va ingliz kapitalistlari o’rtasida kechdi. Bundan tashqari, har ikki tomon ham minimal sarmoya bilan imkon qadar ko’proq turli imtiyozlarga ega bo’lishga intildi. Bu Eronning iqtisodiy ahvoliga jiddiy ta’sir ko’rsatdi va uning siyosiy qullikka aylanishiga yordam berdi. 1970-yillarning boshidan Eronda avtomobil va temir yoʻl qurilishi uchun imtiyozlar berish uchun Rossiya va Angliya oʻrtasida kurash kuchaydi. Bu qurilish iqtisodiy va strategik ahamiyatga ega edi. Kapitalistik davlatlarning Eronga kirib borishini yo’llar qurilishisiz tez sur’atlar bilan amalga oshirish mumkin emas edi. Eronda yaxshi yo’llar deyarli yo’q edi. Ko’pgina mintaqalar bir-biridan va markazdan cho’llar va tog’lar bilan ajralib turardi. Yoʻllarning yoʻqligi Eron iqtisodiyotining rivojlanishiga jiddiy toʻsiq boʻldi, feodal tarqoqlikning saqlanib qolishiga xizmat qildi, mamlakatning markazlashuviga toʻsqinlik qildi. Masalan, Eron guruchni shimoliy viloyatlardan eksport qilgan bo’lsa, janubda Hindistondan import qilgan. Mamlakatda xorij kapitali ta’sirida ro‘y bergan tovar-pul munosabatlarining yanada rivojlanishi sharoitida Eron yo‘l qurilishi va mavjud yo‘llarni yaxshilashga yanada muhtoj bo‘lib qoldi. Buni vujudga kelayotgan burjua sinfi vakillari ham, Eron hukumati ham tushundi. Oʻz sanoati va mutaxassislari yoʻqligi sababli Eron yoʻl qurilishi sohasida rivojlangan kapitalistik mamlakatlarga toʻliq qaram edi. Eronning Parij va Londondagi diplomatik vakillari temir yoʻl qurilishi boʻyicha ayrim sanoat firmalari rahbarlari bilan muzokaralar olib borishdi. Muzokaralarni Eronning Londondagi elchixonasiga rahbarlik qilgan Muhsunxon al-Malik olib bordi. 1864-yildan boshlab Eron hukumatiga Eronda temir yoʻl qurish boʻyicha bir qancha loyihalar taklif qilindi. Biroq, ko’pincha, bu amalga oshirib bo’lmaydigan tashabbuslar edi. Eronda temir yo’llar qurish masalasi birinchi marta mashhur moliyachi, Britaniya telegraf agentligi asoschisi Julius Reyter qiziqib qolganida jiddiy tus oldi. Reyters agentligi Eron vakili Muhsinxon al-Malik bilan temir yo’l konsessiyasi bo’yicha dastlabki muzokaralar olib borib, unga va uning ukasiga homiylik qilishga va’da oldi va 20 ming funt Sterling pora berdi. Eron shohi Nosiriddin Angliyaga safari chog’ida Reyterni qabul qilib, uning loyihasini amalga oshirishga har tomonlama yordam berishga va’da berdi. Reyter firmasi xodimi E.Kott konsessiya shartlari loyihasi bilan Tehronga jo‘natildi va unga Eron hukumati bilan konsessiya bo‘yicha muzokaralarni boshlash topshirildi. Muzokaralar taxminan bir oy davom etdi. 1872-yil 25-iyulda konsessiya imzolandi. Konsessiya shartlari hatto Y. Reyterning o’zi kutganidan ham oshib ketdi. Imtiyoz muddati 70 yil etib belgilandi. Reyter agentligiga Kaspiy dengizidan Fors ko‘rfaziga trans-Eron temir yo‘li qurishdan tashqari, mamlakatning turli shahar va viloyatlarini bog‘lash uchun yon liniyalar qurish yoki Eron liniyalarini xorijiy davlatlar bilan bog‘lash uchun ruxsat berildi. Bundan tashqari, Reyter agentligiga butun Eron bo‘ylab avtomobil yo‘llari qurishga ruxsat berildi. Unga 70 yil muddatga mamlakatning koʻmir, temir, mis, qoʻrgʻoshin, neft va boshqa tabiiy resurslari va konlarini oʻzlashtirish, davlatlar oʻrmonlaridan foydalanish, yangi irrigatsiya inshootlari qurish va suvni isteʼmolchilarga sotish huquqi berildi. Reyter daryolar oqimini tartibga solish bo’yicha ishlarni amalga oshirishi mumkin edi. To’g’onlarni qurish, artezan quduqlarini qazish huquqi berildi. Konsessionerga bank va turli korxonalar ochish, koʻchalarni asfaltlash, Tehronni obodonlashtirish, fabrikalar qurishga ruxsat berildi. Reuters mahalliy yo’llar, avtomagistrallar, pochta va telegraflarni to’liq nazorat qildi. Bojxona boshqaruvi unga 20 yilga 20 ming rubl evaziga o’tkazildi. Bu huquq va imtiyozlarning barchasi Reyter agentligiga birinchi besh yil ichida Eron hukumatiga faqat 15% foyda ushlab qolingan shart bilan berildi. Kelajakda Eron hukumati temir yo‘llardan 20% , boshqa korxonalardan tushadigan daromadning 15%i va bojxonadan 60% daromad olishi kerak edi. Hukumat Reyterga olingan imtiyozni amalga oshirishda har tomonlama yordam berish majburiyatini oldi. Lord Kerzonning fikriga ko’ra, Reyterning imtiyozi “davlatning barcha boyliklarini chet elliklarga to’liq sotishning misli ko’rilmagan va eng favqulodda harakati” edi. Imtiyozni amalga oshirish uchun Reyter kapitali 150 million dollar bo’lgan “Dastlabki so’rovlar jamiyati ”ni tashkil qildi. Reyterning ushbu imtiyozni qo‘lga kiritishda ko‘zlagan maqsadlari uning Buyuk Britaniya Bosh vaziri V.Gladstonga yo‘llagan maktubida ochib berilgan: “Menga berilgan imtiyoz Buyuk Britaniya uchun eng katta boylikdir, chunki u Eronning yirik tabiiy resurslarini ochib beradi. Imtiyozdan ko’zlangan maqsad Britaniyaning homiyligi ostidagi korxonalarim yordamida mamlakatni qoʻlga kiritishdir”. Konsessiya chor hukumatining keskin noroziligiga sabab bo‘ldi.
Shohga podsho Aleksandr II, Rossiya Tashqi ishlar vazirligi va Tehrondagi elchisidan konsessiyani bekor qilish talabi bilan xabarlar yuborildi. Nasiriddin Shohning 1873-yilning kuzida Sankt-Peterburgda bo’lishi davrida Reyterning imtiyozini bekor qilish masalasi hal qilindi. Bu 1873-yil 5-dekabrda konsessiya bekor qilindi. Reyter Eron hukumatining konsessiyani tugatish haqidagi qaroriga rozi bo’lmadi va uning Tehrondagi agentlari konsessiya uchun bosimni davom ettirdi. U yordam so’rab Germaniyaga murojaat qildi va nemis kapitalistlarini imtiyozga qiziqtirishga harakat qildi. 1873-yilda Bismark bilan uchrashuvi chog’ida Reyter unga “Forsni iqtisodiy ma’noda birgalikda ekspluatatsiya qilishni” taklif qildi. Lekin Bismarkning javobi salbiy boʻldi. U Reyter konsessiyasi bo’yicha murosasiz pozitsiyani egallagan Rossiya bilan munosabatlarni buzishni istamadi. Reyterning imtiyozi boshidanoq barbod bo’ldi. 1885-yilda Artur Nikolson Britaniyaning Erondagi vakili etib tayinlandi. U imtiyoz olishning yangi usullarini qidirdi. 1886 va 1887- yillarda A.Nikolson Britaniya hukumati nomidan Eron hukumati bilan Axvazdan Tehrongacha temir yoʻl qurish boʻyicha konsessiya toʻgʻrisida muzokaralar olib bordi, go‘yoki bu Yu.Reyterning tugatilgan konsessiyasi uchun kompensatsiya edi. Yo’l qurilishi Bender-Bushir, Mohammera va Shushter bojxonalaridan tushgan daromadlar hisobidan moliyalashtirilishi kerak edi (ular yiliga 100 ming tumanni tashkil etdi). Konsessiyaning asosiy sharti daryo bo’ylab navigatsiyani ochish edi. Ingliz elchisi Nikolson rejalashtirilgan yo’lga baho berar ekan, “bu yo’l orqali Fors Angliyaga yaqinlashib, ingliz kapitalistlari va tadbirkorlari uchun qulay bo’ladi”, deb ta’kidladi Eronning Angliyadagi elchisi Malkomxon temir yoʻl qurilishi boʻyicha muzokaralarda faol ishtirok etdi. Shu maqsadda 1886-yil kuzida u Eronga keldi va shoh bilan bir necha bor suhbatlar o’tkazdi. Hukumat tomonidan va shohning buyrugʻi bilan konsessiya Eron vazirlari Qavam ad-Davla va Muxber ad-davlaga sinchiklab koʻrib chiqish uchun topshirildi. Biroq inglizlar temir yoʻl konsessiyasini ololmadilar. Britaniya siyosatidagi bu muvaffaqiyatsizliklar A.Nikolsonning iste’foga chiqishiga yordam berdi.
1888 yil boshida Tehronga yangi elchi tayinlandi – Genri Drummond Wolf. Wolfning Tehronda paydo bo’lishi Eronda qat’iy pozitsiyani ko’rsatdi. Solsberi Wolfni Sharq diplomatiyasining eng buyuk ustasi deb ta’riflagan. Yangi elchi unga bildirilgan umidlarni oqladi. 19-asr oxirida Erondagi ingliz diplomatiyasining muvaffaqiyatlari uning faoliyati bilan bog’liq. Daryo bo’ylab navigatsiya uchun imtiyozlar olish. Ingliz Shahanshoh banki asosida tamaki monopoliyasi, yo’l konsessiyalari va boshqalar. Volfning Erondagi faoliyati boshqa Britaniya missiyalari bilan solishtirganda ushbu mamlakatdagi Britaniya manfaatlarini himoya qilish nuqtai nazaridan eng samarali bo’lgan. Tehrondagi vaziyat ko’p jihatdan Britaniyaning faol siyosatini olib borishga yordam berdi.²⁴
Reyter yo’qotishlar uchun tovon to’lashni talab qila boshladi. Eron sudi yangi imtiyoz berishdan bosh tortdi. Ammo 1889-yilda vaziyat o’zgardi. Shoh Yevropaga uchinchi safarga tayyor edi va xazina uni moliyalashtira olmadi. Reyter va Tehrondagi Britaniya missiyasi rahbari Genri Drummond Volf bundan unumli foydalangan. Eron sudiga 40 ming funt qarz berishga rozi bo’lgani uchun Reyter xohlagan narsasiga erishdi: yangi imtiyoz unga bank tashkil etish va banknotlarni chiqarish uchun huquq berdi. Yangi konsessiya shartnomasining 11-moddasi 1872-yilda bekor qilingan konsessiya shartnomasi bo‘yicha Reyterga berilgan Eronning foydali qazilmalaridan foydalanish huquqini amalda berdi. 13-moddada bank Eron hukumatiga har yili sof daromadning 16 foizini to‘lashi shartligi aytilgan. Barcha korxonalardan olinadigan daromad mamlakat foydali qazilmalarini o‘zlashtirish uchun yaratilgan. Reyter tomonidan tashkil etilgan Shahanshoh (yoki Imperial) banki o’sha 1889 yilda Tehronda o’z faoliyatini boshladi. U aslida Eron davlat banki rolini o’ynadi. Uning iqtisodiy va moliyaviy siyosati inglizlar tomonidan ishlab chiqilgan. Ingliz tadqiqotchisi K. J. Robbinsning fikricha “shahanshoh bank 1889-yildan boshlab, ya’ni tashkil etilgan paytdan boshlab Britaniya hukumati ko‘magida Tehrondagi ingliz rasmiy siyosatining bevosita dirijyori bo‘lib ishladi”. 1890-yillarda Britaniyaning Hind-Yevropa telegraf departamenti ingliz hind-yevropa kompaniyasi bilan birgalikda Eron hududida Buyuk Britaniyani Fors ko’rfazi va Hindiston bilan bog’laydigan bir qator telegraf liniyalarini qurish bo’yicha shartnoma oldi. Bu liniyalarning qurilishi Eron hukumati mablag‘lari hisobidan amalga oshirilgan bo‘lib, ularni saqlash Britaniya hukumati qo‘lida edi. Shunga qaramay, bu liniyalarning paydo bo’lishi Eronning ichki aloqalarini modernizatsiya qilish uchun zarur edi. Atoqli sovet eronshunosi M.S. Ivanov (1909-1986) “Eronda ingliz telegraf liniyalari, postlari va stansiyalari keng tarmoqqa aylangan” degan gapi asossiz emas. Telegraf liniyalari savdo-sotiq, jumladan, tashqi savdo uchun keng imkoniyatlar yaratib, Eron matbuoti, jumladan, liberal-demokratik oqimning rivojlanishiga xizmat qildi.
1898-yilda inglizlar Tehron – Qum – Sultonobod – Borujerd Shushter o’rmon yo’lini qurish uchun konsessiyani qo’lga kiritdilar. 1897-yilda “Brothers Linch” kompaniyasi Ahvazdan Isfahongacha bo’lgan g’ildirakli yo’l qurilishi uchun kontsessiya oldi. Yo‘l qurilishiga 2500 ga yaqin ishchi jalb qilingan va ularning maoshi kompaniya agentlari tomonidan to‘langan. Qurilish uchun barcha materiallar kompaniya paroxodlari tomonidan yetkazib berildi. Yo’l bo’ylab dam olish va otlarni almashtirish uchun stansiyalar qurilgan. Eron janubida ingliz kapitalistlari hukmronligining mustahkamlanishi koʻp jihatdan mamlakat janubidagi eng yirik va qudratli qabilalardan biri boʻlmish Baxtiyor qabilasiga inglizlar taʼsirining tarqalishiga bogʻliq edi. Britaniya diplomatiyasi Erondagi taʼsir doiralari uchun kurashda yarim mustaqil qabilalar xizmatidan keng foydalandi. Baxtiyor qabilalari shimolda Luriston va Iroq oraligʻidagi butun togʻli hududni, janubda Xuziston pasttekisliklarini egallagan. Angliyaning rejalariga ko’ra, Eronning markaziy qismiga savdo yo’llari Baxtiyor yerlari orqali o’tishi kerak edi. Shuning uchun, XIX asrning oxiridan boshlab Baxtiyor qabilalariga ingliz savdo, siyosiy, harbiy agentlari va diplomatlari tez-tez kela boshladi. Axvozdagi ingliz konsulligida nufuzli Baxtiyor xonlar bilan muloqot qilish uchun maxsus rezident boʻlgan. Ular o‘zlarining rasmiy va norasmiy malaylari orqali ish yuritib, ko‘pchilik Baxtiyor qabilalarining boshliqlariga pora berishdi. Erondagi ingliz amaldorlari muntazam ravishda Baxtiyorlarning yerlariga sovg’alar, odatda oltin soatlar, qurol-yarog’lar va pullardan iborat karvonlarni jo’natib turdilar. Masalan, 1898-yilda maxsus ingliz vakili bilan 18 ta bir xil sovg’alar paketlari yuborilgan va Baxtiyorlarning eng nufuzli rahbarlariga tarqatilgan. ²⁵ 1890-yilda Eron hukumati Angliyaning Talbot kompaniyasiga butun Eron bo’ylab tamaki sotib olish, sotish va qayta ishlash uchun imtiyoz berdi. Eronda tamaki ishlab chiqarish va chekish keng tarqalgan edi. Keng aholi bilan muomala qilishga majbur bo‘lgan ingliz shirkatlarining agentlari o‘zlarini takabbur tutdilar, mahalliy sharoit va urf-odatlarga e’tibor bermay, tamaki ishlab chiqaruvchilarga juda qoʻpol munosabatda bo‘ldilar. 1891-yilning boshidayoq Eronda tamaki imtiyozlariga qarshi tashviqot boshlandi. Eronning Tabriz, Isfahon, Sheroz va boshqa shaharlarida konsessiyaga qarshi ommaviy miting va namoyishlar boʻlib oʻtdi. Chet elliklarga qarshi kurashga chaqiruvchi eʼlonlar paydo boʻldi, unda shoh hukumati sotqinlar hukumati deb ataldi va shoh oʻz vatanini sotayotgani aytildi. 1891 yil oxirida oliy ruhoniylar imtiyoz bekor qilinmaguncha tamaki chekishni taqiqlovchi fatvo chiqardilar. Barcha tamaki do‘konlari yopildi. Tamaki iste’mol qilish butunlay to’xtatildi va imtiyozga qarshi namoyishlar yanada kuchaydi. Tehrondagi Shoh saroyi oldida ommaviy namoyishlar bo‘lib o‘tdi. Namoyishchilarga qarshi qo’shinlar harakatlantirildi. Tehron va boshqa shaharlarda to‘qnashuvlar bo‘ldi. Ingliz Shahanshoh banki aksiyalari ikki baravar arzonlashdi. O‘sib borayotgan xalq harakati bosimi ostida shoh 1891-yil 28-dekabrda tamaki konsessiyasi bekor qilinganligini e’lon qilishga majbur bo‘ldi. Tamaki iste’moli uchun norozilik harakati Bobiy qo’zg’olonlaridan keyin Erondagi birinchi keng ommaviy harakat edi.
1891-yilda xalq noroziligi natijasida ushbu imtiyoz bekor qilingandan so’ng, inglizlar Eron hukumatini kompaniyaning jarimasini to’lash uchun Shahanshoh bankidan 500 ming funt sterling miqdoridagi birinchi yirik xorijiy kredit olishga majbur qildilar. 1901-yilda inglizlar shantaj, tahdid va poralardan foydalangan holda, Shoh hukumatini Britaniya sub’ekti d’Arcyga mamlakatning shimoliy hududlari bundan mustasno, butun Eron bo’ylab neft manbalaridan monopol ravishda foydalanish uchun imtiyoz berishga majbur qildilar. Mamlakatning asosiy boyligi bo’lgan ulkan neft zahiralariga ega bo’lgan Eronning butun hududining to’rtdan uch qismi uchun konsessiya inglizlar tomonidan arzimagan haq evaziga Erondan tortib olindi. Konsessioner Eron hukumatiga darhol emas, balki neftni ekspluatatsiya qiluvchi kompaniya tashkil etilgandan keyingina ming funt to’lashi kerak edi. Har yili neftni ishlatishdan olingan sof foydaning 16 foizini to’lash, shuningdek, barcha neft quduqlarini d’Arcyga topshirish munosabati bilan har yili 2 ming tuman to’lashni zimmasiga oldi. Keyinchalik bu imtiyoz inglizlarning Eronni Angliya tomonidan qullikka aylantirish va talon-taroj qilishda asosiy quroli sifatida katta ahamiyatga ega boʻldi. Yaqin vaqtlargacha ingliz neft konsessiyasi ingliz imperializmining Erondagi eng muhim pozitsiyasi bo’lib qoldi. Hammasi bo’lib Eronning birinchi jahon urushigacha qarzi 9,6 million funt sterling bor edi. Eronning qullikka aylanishida, yarim mustamlakaga aylanishida ingliz imperializmi asosiy rol o‘ynadi. Ingliz imperialistlari Eron tabiiy boyliklarini va Eron xalqini monopoliyada ekspluatatsiya qilish va talon-taroj qilishga intilishdi. Nihoyat 1904-yil yanvar oyida Gdad ekspeditsiyasi neft topdi, lekin quvonch erta edi. May oyida quduq allaqachon tugagan edi. Bu vaqtga kelib d’Arsining moliyaviy ahvoli tobora yomonlashib borardi. U allaqachon 225 ming sarflagandi. Keyin Britaniya hukumati unga yordamga keldi. Britaniya d’Arcy va Birma Oil vakillari o’rtasida aloqa o’rnatishga yordam berdi. 1905-yil may oyida ikkala kompaniya qo’shma korxona tuzishga kelishib oldilar, Birma Oil neftni qidirish uchun zarur kapitalni ta’minlash majburiyatini oldi. D’Arsi Xuzistonda yana neft qidira boshladi. Biroq qidiruv hali ham muvaffaqiyatsiz kechdi va London allaqachon ishni to‘xtatishga qaror qilgan edi. Ammo 1908-yil 26-may kuni ertalab soat 4:30 da neft otilib chiqdi va shu tariqa Eron neft sanoati vujudga keldi. Angliyada bu xabar katta shov-shuvga sabab bo’ldi. Topilgan kondan foydalanish uchun yangi kompaniya “ Angliya-Fors neft kompaniyasi” tashkil etildi (uning nomi 1935-yilda Angliya-Eron neft kompaniyasiga o’zgartirildi).
Kompaniya mamlakat neft sanoatining rivojlanishiga hissa qo‘shdi. Kerakli mablag’ va malakali mutaxassislar yo’qligi sababli o’sha paytda Eron na neftni qidirishni, na qazib olishni amalga oshira olmas edi. “Angliya-Eron neft kompaniyasi” nafaqat Eronga tegishli millionlab dollarlarni mamlakatdan chiqarib yubordi, balki uning ingliz imperializmi tomonidan siyosiy va iqtisodiy qullikka aylanishiga ham hissa qo’shdi. Tez orada Angliya-Fors neft kompaniyasi Osiyo neft bozorlarini egallab oldi va Buyuk Britaniyaning nafaqat Eronda, balki butun Yaqin Sharqdagi mustamlakachilik siyosatida muhim siyosiy rol o’ynay boshladi. Isfaxondagi rus konsuli Dabijo 1899-yilda inglizlar bu mintaqada to’liq va nazoratsiz xo’jayinlar ekanligini yozgan edi, “bu Fors ko’rfazida ularning kuchlarining ustunligi bilan izohlanadi. Angliya-Hindiston hukumati tomonidan ajratilgan katta mablag’ga ega bo’lgan kuchga tayangan ingliz agentlari mustahkamlash ustida to’sqinliksiz ishlash uchun barcha imkoniyatlarga ega edilar. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Eronda Angliya tomonidan qo’lga kiritilgan imtiyozlar va monopoliyalar ko’p yillar davomida mamlakatning iqtisodiy va siyosiy hayotida o’zining ustun mavqeini ta’minladi. Eron olimi A. Daneshpur Angliyaning Erondagi imperialistik siyosatini fosh qilib, aldov, xiyonat, ikkiyuzlamachilik va poraxo’rlik yo’li bilan barcha axloq va vijdon tamoyillarini buzib, mamlakat iqtisodiyotining asosiy tarmoqlarini o’z qo’liga oldi, deb yozadi. Inglizlar Eron zaminiga kirib, iste’dodli, qobiliyatli va erkinliksevar xalqimizni qul qilib qo‘yishni o‘yladilar. Angliyaning imperialistik siyosati Eronning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi, uning iqtisodiy qullikka va siyosiy bo‘ysunishiga hissa qo‘shdi.²⁶