|
Mak Klintok (1902-1992)
xromosomalaming bu uchastkalarini yadrocha hosil qiluvchi markaz
deb atagan. Hujayradagi yadrochalaming soni yadrocha hosil qiluvchi
markaz bilan bog’liq.
Yadrocha tuzilishida ipsimon va to'rsimon qismlari farqlanadi.
Ipsimon qismi- nukleolonema va to'rsimon diffuz qismi -amorf modda
deb ataladi.
Yadrochani sinchiklab o'rganish mobaynida uning tarkibi zich
granulalar va ingichka fibrill tolalardan iboratligi aniqlandi. Fibrillyar komponenti markazda yig’ilib, granulalar ular atrol iil.i
amorf moddasiga qo'shilib yadrocha butunlay bir xil tuzilmaga ega
bo'ladi.
Yadrochanitig ultrastrukturasi RNK sintezi bilan bog’liq hokla
o'zgarib turadi: rRNK ning yuqori darajadagi sintezi davrida yadrochada
ko'p miqdorda granulalami ko'rish mumkin, sintez to'xtaganda
granulalar soni kamayib yadrochalar zich fibrillyar tanachalarga aylanadi.
Yadrocha profazada “yo’qolib” (erib) o'rta teiofazada paydo
bo'ladi. Kechki profazada yadrocha hajmi kichrayib, granulalar soni
kamayib, fibrillyar komponenti mayda bo'laklarga ajralib xromosomalar
atrofidagi zonani to'ldirib turadi va mitotik xromosomalaming matriksi
asosini tashkil etadi. Bu fibrillyar-granulyar tuzilma hosil bo'lgan
qiz hujayralarga o'tadi. Erta teiofazada fibrillyar tuzilmalar astasekin
to’plana boshlaydi. RNK sintezi tiklanishi bilan granulalar hosil
bo'lib yadrocha tiklanadi.
Hujayra yadrosi hujayraning eng muhim qismidir.
Yadro sitoplazmadan ikkita membranadan iborat membrana bilan ajralib turadi. Yadro qobig'ida ko'plab teshiklar mavjud, ular sitoplazmadan yadroga turli xil moddalar kirib borishi uchun kerak va aksincha.
Yadroning ichki tarkibiga karyoplazma yoki yadro sharbati deyiladi. Yadro sharbatida xromatin va nukleol mavjud.
Yadro qobig'i. Yadro sitoplazmadan yadroviy konvert bilan ajralib turadi, u yorug'lik mikroskopida yadroni chegaralaydigan kontur shaklida yaqqol ko'rinadi. Elektron mikroskopik fotosuratda, yadro konvertlari ikkita membranadan iborat: tashqi va ichki. Membranalarning har biri tashqi sitoplazmatik membrana va boshqa organoidlarning membranalari singari odatdagi uch qavatli tuzilishga ega.
Yadroviy konvert doimiy emas: uning tarkibida juda ko'p teshikchalar mavjud bo'lib, ular shunchaki elektron mikroskop bilan ko'rinib turadi. Teshiklarning diametri taxminan 300-500 A ni tashkil qiladi, sitoplazma va yadro o'rtasidagi moddalar almashinuvi teshiklar orqali amalga oshiriladi. Yadro konvertining tashqi membranasi endoplazmatik to'r bilan chambarchas bog'liq. Yadro bo'linishi paytida yadroviy konvert ko'p hujayralarda yo'q qilinadi.
Yadro sharbati (karyoplazma). Yadro sharbati - bu yarim suyuq moddadir, u yadro konvertida joylashgan va yadroning butun bo'shlig'ini to'ldiradi. Nukleoli va xromatin yadro sharbatida joylashgan bo'lib, yaqinda uning ichida elektron mikroskop yordamida ribosomalar topilgan.
Kromatin. Ajratuvchi yadrolarda xromatin ko'pincha alohida mayda bo'laklar yoki iplar shaklida ko'rinadi. Ushbu xromatin tuzilmalarida deoksiribonuklein kislotasi (DNK) va oqsil mavjud.
Xromatin - bu yadro bo'linishi paytida xromosomalar hosil bo'lgan material. Ajratuvchi yadrolarda DNK xromosomalarda to'plangan. DNK yadroning eng muhim qismidir. Ushbu moddada organizmning har bir turida avloddan-avlodga o'tadigan irsiy ma'lumotlar mavjud.
Yadro. Nukleus yadro sharbatida joylashgan zich, yumaloq tanadir. Turli xil hujayralar yadrosida, shuningdek, bir xil hujayraning yadrosida uning hayotining turli daqiqalarida nukleolalarning soni, ularning shakli va hajmi har xil bo'lishi mumkin. Ko'pincha, yadrolarda faqat 1-2 ta nukleoli mavjud, ammo ularning 5-7 va undan ortig'i bo'lishi mumkin. Nukleollar faqat bo'linmaydigan yadrolarda mavjud; bo'linish paytida ular yo'q bo'lib ketadi va qiz hujayralarining yadrolarida ular yangidan hosil bo'ladi.
Nukleol tarkibida RNK va oqsillar mavjud. Nukleolning eng muhim vazifasi shundaki, unda ribosomalar hosil bo'lib, ular yadrodan sitoplazma ichiga chiqadi. Demak, endoplazmatik retikulum membranalarida joylashgan va sitoplazmada erkin yotgan ribosomalar yadroda hosil bo'ladi. Nukleusdagi ribosomalar oqsil sintezini amalga oshiradi.
Masalan, mRNKning transkripsiyasi va qayta ishlanishi yadroda sodir bo'ladi, so'ngra bu molekulalar sitoplazma ichiga kiradi, u erda oqsil sintezi sodir bo'ladi. Pro- va eukaryotik hujayralardagi transkripsiya va tarjima jarayonlarining o'ziga xos xususiyatlari quyidagi rasmda keltirilgan. Replikatsiya, transkripsiya va boshqa yadro jarayonlari uchun sitoplazmadan kelib chiqadigan ko'plab oqsillar kerak. Yadroda ribosoma subbirliklari u erda hosil bo'lgan RNK molekulalarining ko'pligidan yig'iladi, sitoplazmadan yuzdan ortiq zarur oqsillar import qilinadi. Olingan subbirliklar sitoplazma ichiga kiradi.
Yadroda DNK boshqa konfiguratsiyada. Elektron mikroskop bilan olingan fotomikrograflarda DNKning ba'zi joylari qoraygan ko'rinadi, chunki ular qattiqroq o'ralgan (5.2-rasmga qarang). Ushbu DNK heteroxromatinga tegishli va faol transkripsiyada ishtirok etmaydi. Heteroxromatinning ko'p qismi yadro konvertiga qo'shni. DNKning qolgan qismi kamroq zich joylashgan va evromatinga tegishli. Xromatinning ushbu qismida faol ekspresiya qilingan genlar mavjud. Ko'pgina hujayralarda heteroxromatinga qaraganda DNKning ko'p qismi evromatinda bo'ladi.
Xulosa
Men bu mavzuni yani Hujayra yadrosi va uning kamponentlari mavzusini to’liq tushuntira oldim degan fikirdaman. Bu mavzuni yoritishdan maqsad hujayra yadrosi va uning kamponentlari haqida malumotga ega bo’lish edi. O’ylaymanki bu mustaqil ishim bilan talabalarga hujayra yadrosi va uning kamponentlari haqida yetarlicha ma’lumot bera oldim.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
