Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti biologiya-tuproqshunoslik fakulteti Kimyo o’qitish metodikasi fanidan Oqsillar mavzusini o’qitish bo’yicha yarmuhammedova sohibaning tayyorlagan taqdimot ishi toshkent-2014

Механик чўкинди жинслар магматик ёки метаморфик тоғ жинслари парчалари йиғиндисидан иборат. Бу жинслар зарраларининг катталигига кўра гуруҳларга бўлинади: лойқалар гуруҳига 0,01 мм дан кичик жинслар киради.

Кимёвий чўкинди тоғ жинслари континентал иқлим шароитида, шунингдек, кўл ва денгиз сувида эриган турли таркибдаги кимёвий бирикмаларнинг оксид ёки туз ҳолида чўкиши натижасида ҳосил бўлади.

Органик чўкинди тоғ жинслар ўсимлик ва ҳайвон қолдиқларидан пайдо бўлган тоғ жинсларига органик чўкинди жинслар ёки биолитлар дейилади.

Торф, тошкўмир ҳамда мергель ва ёнувчи сланецлар органик чўкиндилар ҳисобланади. Нефть ҳам суюқ ҳолдаги органик чўкинди ҳисобланади

.

Нураш турлари

• Ер юзасида хар кандай тоғ жинслари хароратнинг йил давомида суткали ўзгариши туфайли хаво ва намнинг ўзгариши ҳамда турли кимёвий жараёнлар натижасида ва нихоят организмларнинг ҳаёт фаолияти натижасида нурайди. Бу жараёнга нураш деб аталади. Кечадиган жараёнга караб физик, кимёвий ва биологик нураш турларига бўлинади.
• Физик нураш. Ҳароратнинг ўзгариши натижасида тоғ жинсларининг парчалинишидир. Иссиқдан тоғ жинсларининг хажми кенгаяди, совуқда тораяди. Хар хил менираллар қуёш иссиқлиги таъсирида бир текисда ўзгармайди, чунки минералнинг иссиқлик ўтказиши, сақлаши ва тарқатиш хусусияти турличадир. Кора рангли тоғ жинслари оч тусли жинсларга нисбатан тезроқ қизийди ва тезроқ майдаланади.
• Кимёвий нураш – Тоғ жинслари ва минераллар сув ҳамда атмосферадаги кислород ва карбонат ангидрид таъсирида кимёвий таркиби ўзгаради. Бу ўзгаришга химиявий нураш дейилади. Бу нураш вақтида эриш, гидролиз, гидратланиш ва оксидланиш ходисалари юз беради.
• Биологик нураш – Тоғ жинслари ва минералларнинг ўсимлик ёки хайвонот организмлари таъсирида ўзгариши ва парчаланишига биологик нураш дейилади. Биологик нураш – тупроқ пайдо бўлишидаги нурашнинг асосий формасидир, чунки, фақат физик ва кимёвий нураш натижасида ҳеч қандай тупроқ пайдо бўлиши мумкин эмас.