Mirzo ulug bek nomidagi

1 Qarang: Лешкевич Т.Г. Неопределенность в мире и мир неопределенности. - Росгов-на-Дону,


1994.-142-154 с.

54

Sababiyat va qonuniylik fanning barcha jabhalarida hukm suruvchi fundamental konstanta hisoblanadi. Statistik qonuniyatlar taxminiy taqsimlanishlar tilida ta ’riflanadi va katta sonlar negizidagi ommaviy hodisalarning qonunlari sifatida namoyon bo‘ladi. Ular ko‘p sonli tasodifiy sabablar zaminida teran zaruriy aloqalar mavjud bo‘lgan joyda amal qiladi, deb hisoblanadi. Ular mutlaq takrorlanishlarga sabab bo'lmaydi, biroq umumiy holda ulami o‘zgarmas sabablar qonuniyatlari deb baholash o‘rinli bo‘ladi. Umumiy ma’noda statistik qonuniyatlar hodisalarning o'zaro aloqasi namoyon bo'lishining shunday shaklini aks ettiradiki, bunda tizimning mazkur holati uning keyingi barcha holatlarini uzil-kesil emas, balki m a’lum darajada taxminiy belgilaydi. Taniqli fan faylasufi Rudolf Kamap statistik qonuniyatlami tavsiflar ekan, turli sohalaming mutaxassislari u yoki bu voqeaning har xil sabablarini ko'rishlari mumkinligiga e’tibomi qaratadi. Masalan, yo‘l-transport hodisasi bilan bogiiq holda avtomobil yo'llari muhandisi hodisa sababini yo‘lning haddan tashqari sirpanchiqligida ko‘rishi mumkin. DAN xodimlari hodisa sababini yo‘l harakati qoidasining buzilishida ko‘radi. Psixolog haydovchi kuchli ruhiy hayajonlanish holatida bo‘lgan, deb xulosa chiqarishi mumkin. Muhandis konstruktor avtomashina konstruksiyasida nuqson mavjudligini aniqlaydi. Ayni holda murakkab vaziyatga tegishli ko‘p sonli komponentlar mavjud bo‘lib, ulaming har biri hodisaga agar bu komponent bo‘lmasa, halokat yuz bermagan bo‘lur edi, degan ma’noda ta’sir ko'rsatadi. Biroq buni birov oldindan bilganida, u to‘qnashuvning oldini olishi mumkin edi.

Bunday tahlil natijasida quyidagi xulosaga kelish mumkin: sababiy munosabat yuz berajak voqeani oldindan aytish mumkinligini emas, balki amalda uni oldindan aytish mumkin emasligini anglatadi. Kamap «Agar voqeaga togishli barcha dalillar va tabiat qonunlari berilgan bo*Isa, bu voqeani u yuz berishidan oldin bashorat qilish mumkin. Bu bashorat dalillar va qonunlaming tadrijiy yakuni hisoblanadi. Boshqacha aytganda, oldingi shartlar, ularga tegishli qonunlaming to‘la tavsifi va voqeani bashorat qilish o'rtasida mantiqiy munosabat mavjud...... Bu