Mirzo ulug bek nomidagi

1 Qarang: Дильтей В. Введение в науки о духе // Зарубежная эстетика и теория литературы X IX - X X вв. Трактаты, статьи, диссертации. - М., 1987.

49

fanlar insoniy munosabatlami tahlil qilish bilan shug‘ullanadi. Olimlarni awalo, tashqi obyektlami tabiiy fanlaming ma’lumotlari sifatida kuzatish, qolaversa, ichki kechinmalar qiziqtiradi. Bu erda biz dunyo haqidagi tasavvurlarimizni o‘z emotsiyalarimiz bilan boyitamiz, tabiat esa, xuddi begonadek, sukut saqlaydi. «Kechinmalar»ga murojaat etish ruh haqidagi fanlami asoslashning birdan-bir yo‘li ekanligiga Dilteyning ishonchi komil. Ruh haqidagi fanlaming erkinligi «hayot», «ekspres-siya», «tushunish» kabi tushunchalaming aloqasini o‘matadi. Bunday tushunchalar tabiatda ham, tabiiy fanlarda ham mavjud emas. Hayot va kechinmalar davlat institutlari, cherkov, yurisprudensiya va hokazolarda moddiylashadi. Tushunish o‘tmishga qarab mo‘ljal olishi va ruh haqidagi fanlar manbai bo‘lib xizmat qilishi ham muhimdir.


Vilgelm Vindelband (1848-1915) fanlam i predmetiga ko ‘ra emas, balki metodiga ко ‘ra farqlashni taklif qiladi. U ilmiy fanlami nomotetik va ideografik fanlarga ajratadi. Nomotetik fanlar narsalar va hodisalarning umumiy qonunlari, ulaming muntazamligini aniqlashni nazarda tutadi. Ideografik fanlaming vazifasi individual hodisalar va voqealarni о ‘rganishdan iborat.

Biroq tabiat va ruhning tashqi ziddiyati fanlaming butun rang-barangligini to‘la asoslashga qodir emas. Genrix Rikkert (1863-1936) Vindelband ilgari surgan nomotetik va ideografik fanlami ajratish g‘oyasini rivojlantirib, tafovut empirik ma’lumotlami tanlash va tartibga solishning har xil tamoyillaridan kelib chiqadi, degan xulosaga keladi. Fanlami tabiat haqidagi fanlarga va madaniyat haqidagi fanlarga ajratish olimlarni ikki lagerga ajratuvchi manfaatlaming qarama-qarshiligini juda yaxshi ifodalaydi2.

Bilish jarayonida aniqlangan borliq ongga immanentdir, degan g'oyani Rikkert bosh g ‘oya deb qabul qiladi. Shaxssiz ong tabiat (tabiatshunoslik) va madaniyat (madaniyat-haqidagi fanlar)ni farqlaydi. Tabiatshunoslik Rikkert aqlning aprior qoidalari deb talqin qiluvchi umumiy qoidalarni aniqlashni nazarda tutadi. Tarix betakror ayrim hodisalar bilan shug‘ullanadi. Tabiatshunoslik qadriyatlardan xoli, madaniyat va tarixning individuallashtiruvchi talqini qadriyatlar saltanatidir. Qadriyatga ishora juda muhim. Rikkert uch saltanat: borliq, qadriyat, та ’noni qayd etadi; ularga bilishning uch metodi: tushuntirish, tushunish, talqin qilish muvofiqdir.