Mirzo ulug bek nomidagi

Evristika sirlariga yaqinlashishga bo 'Igan eng so ‘nggi urinishlardan A.F.Osbornning «miyaga hujumimi qayd etish mumkin. Unda kashfiyotchilikning о ‘rindoshlik, о ‘tkazish, birlashtirish va ajratish bilan bog'liq an’anaviy usullari bilan bir qatorda, xayolni rag'batlantiruvchi usullar: tig'iz muddatlar tizimi, muammoni tanqidsiz vaziyatda erkin muhokama qilish, tortishuvlik muhitini yaratish, shuningdek, hazil taxminlar qilish qayd etiladi. Ammo evristika yo‘nalishining vakili D. Poyya ilgari surgan ijodning (yoki muammolarni samarali hal qilishning) muqarrar tarzda amal qiladigan qoidalarini ishlab chiqish amalga oshirib bo‘lmaydigan vazifa, degan g‘oyasi yanada an’anaviyroq hisoblanadi.

255

Darhaqiqat, evristika o‘ziga xos metodologiya, ya’ni ijodiy faoliyat metodlarining majmui sifatida ma’lum talablar qo‘yadi:

0. 
   u oddiy tanlash usullariga emas, balki muammoni hal qilish vaqtini qisqartirish imkonini beradigan usullarga tayanadi;
   

0. 
   qo‘Ilaniluvchi usullar an’anaviy qabul qilingan va eskirgan usullardan jiddiy farq qilishi mumkin;
   

0. 
   usullardan foydalanishga tadqiqot ko‘rsatkichlariga qo‘yiladigan tashqi cheklashlar qarshilik ko‘rsatadi;
   

0. 
   izlanish modellari jiddiy darajada individuallashtirilgan bo‘lib, bilish subyektining ruhiy faoliyati bilan chambarchas bog‘liq.
   

Metodologik tamoyillar. Metodologik tamoyillar yangini bilishga aniq yo‘l ko'rsatib bera olmaydi. Bu nuqtai nazardan ular ancha mavhumdir. Ammo evristik ta’limotlardan farqli o‘laroq, metodologik tamoyillami aniq, izchil shaklda ta’riflab berish mumkin. Bilishning mazkur yondashuvlari tamoyillar tarzida ta’riflangunga qadar ham qadim-qadimlardan qoilanilib kelingan, ammo ulami refleksiya qilish, muayyanlashtirish, ulaming amal qilish sohalarini mufassal tahlil qilish asosan XX asr metodologiyasida amalga oshirildi.

Har bir tamoyil yuzasidan shu qadar ko‘p adabiyotlar borki, ulami bir yerga to‘plasa, tog‘ hosil bo‘ladi. Ammo ulami o‘qish mazkur tamoyillaming muxtasar tavsifiga taqqoslaganda tadqiqotchiga juda kam metodologik ma’lumotni beradi. Mufassal tadqiqotlar professional metodologlarga o‘z qarashlarini muayyanlashtirish va himoya qilishlari uchun foydalidir.

Muvofiqlik tamoyili. Ilmiy bilishning mazkur sohasidagi bilimlami yangi tamoyillar (g'oyalar, konsepsiyalar, nazariyalar) asosida tizimga solish bu sohadagi «eski» bilimni ushbu tizimning unsuri sifatida (xususiy hodisa, eng so ‘nggi hodisa sifatida va sh.k.) o ‘z ichiga olishi lozim. Masalan, relyativistik mexanika 'jismlar past tezlikda harakatlanganida Nyutonning klassik mexanikasiga о ‘tadi.
Ilmiy bilish metodologiyasida muvofiqlik tamoyilining shakllanishi odatda N. Bor nomi bilan bog‘lanadi. Vaholanki, muvofiqlik tamoyili g‘oyalari turli shakllarda undan oldin ham ilgari surilgan. Adabiyotlarda, jumladan, shunday deb ko‘rsatiladi: «Nils Bor 1913-yilda mashhur «muvofiqlik tamoyili»ni ta’riflab berdi. Mazkur tamoyil nurlanishning klassik nazariyasi bilan kvant nazariyasi o‘rtasida qonuniy munosabat o‘matdi. U atom nazariyasining rivojlanishida shu qadar muhim rol o‘ynadiki, A. Zommerfeld N. Boming «muvofiqlik tamoyili»ni «sehrli

256

tayoqcha» deb ta'rifladi» 1. Ammo o‘tgan asrga nazar tashlaydigan bo‘lsak, shunga o‘xshash g‘oyalami Butlerovda ham uchratishimiz mumkin. U, jumladan, shunday deb yozadi: «Kimyoviy energiya va atomlar harakatining tabiatini tushunib yetsak, mexanika qonunlari bu yerda ham amal qila boshlasa, kimyoviy tuzilish haqidagi ta’limot kimyoning eski nazariyalari singari o‘z ahamiyatini yo‘qotadi. Ammo u faqat yo‘qolish uchun emas, balki o‘zgargan shaklda yangi, yanada keng qarashlardan o‘rin olish uchun o‘z ahamiyatini yo‘qotadi»2.

Mazkur tamoyil aksariyat hollarda ilmiy va noilmiy bilimni farqlashga ko‘maklashadi.