Mirzo ulug bek nomidagi

Vaziyatli tadqiqotlarning ikki tipi: matnli va maydondagi tadqiqotlar farqlanadi. Ularning ikkalasida ham Mahalliy deter­ minatsiya (sababiy aloqadorlik) birinchi darajali ahamiyatga ega. Mahalliy determinatsiya «ichki ijtimoiylik» tushunchasi bilan muayyanlashadi va ayni guruh yoki vaziyatga xos bo‘lgan faoliyat, muloqot shakllari ta’sirida shakllanadigan bilimning noaniq shartlarining tutash tizimi deb, alohida so‘zlar va harakatlaming ma’no-mazmunini belgilaydigan ijtimoiy-madaniy kontekst deb tushuniladi. Vaziyatli tadqiqotlarning ustunligi shundaki, ularda bilim tizimining mazmuni

253

shartlaming pirovard to‘plami, hayotiy vaziyatlaming muayyan va alohida shakllari nuqtai nazaridan ochib beriladi.

Hozirgi zamon metodologiyasi o‘z an’anaviy metodlarining universalligi cheklanganligini tushunadi. Masalan, gipotetik-deduktiv metod ishni tayyor gipotezalardan boshlab, «dalillami eng yaxshi tushuntirish» bosqichidan sakrab o‘tganligi uchun tanqid qilinadi.

Abduksiya fikr yuritish orqali empirik dalillardan ulami tushuntiruvchi gipotezaga yuksalishni nazarda tutadi. Bunday fikr yuritish turmushda va amaliyotda ko‘p uchraydi. Har bir inson tushuntirish yo‘llarini izlashda beixtiyor abduksiyaga murojaat etadi. Masalan, vrach kasallik alomatlariga qarab, uning sababini, detektiv esa jinoyat izlariga qarab jinoyatchini qidiradi. Xuddi shuningdek, olim ham sodir boiayotgan hodisani tushuntirishda abduksiya metodidan foydalanadi. Mazkur atama induksiya va deduksiya singari mashhur, keng e’tirof etilgan bo‘lmasa ham, u yangi hamda samarali metodologik strategiyani ishlab chiqishda muhim rol o‘ynaydi.

Evristika. Evristika yunoncha heurisko-topaman, kashf etaman, degan so‘zdan kelib chiqqan. «Evristika» atamasining qoilanilishi qadimgi yunon olimi aleksandriyalik Papp (miloddan awalgi П1 asr) nomi bilan bog‘lanadi. Bu nuqtai nazardan evristika matematika masalalarini yechishni o‘rganishni istaganlarga moijallangan qoidalaming maxsus to‘plami sifatida namoyon boiadi. «Mahorat sirlari» hamisha qat’iy sir tutilgan