Mirzo ulug ’ bek nomidagi o ’ zbekiston milliy universiteti “ fizika

Tarixi : 
Qutblangan yorug
’
lik to
’
lqinlarining kashfiyotidan oldin ko
’
plab olimlar 
ishlagan. 1669 
–
yilda daniyalik olim E.Bartolin ohakli shpati (CaCO3) kristallari bilan 
oʻtkazgan tajribalari haqida, koʻpincha oddiy rombedr koʻrinishida boʻlgan, ularni 
Islandiyadan qaytgan dengizchilar olib kelganligi haqida maʼlumot berdi. U kristalldan 
o‘tayotgan yorug‘lik
dastasi ikki nurga (hozir oddiy va g‘ayrioddiy deb ataladi) ajralishini 
ko‘rib hayron bo‘ldi. Bartolin o’
zi kashf etgan qo
’
sh sinishi hodisasini chuqur o
’
rgandi, 
ammo u izoh bera olmadi. E. Bartolin tajribalaridan 20 yil o
’
tgach, uning kashfiyoti golland 
olimi X. Gyuygensning e
’
tiborini tortdi. Uning o
’
zi Islandiya shpak kristallarining 
xususiyatlarini o
’
rganishni boshladi va yorug
’
likning to
’
lqin nazariyasi asosida qo
’
sh 
sinishi hodisasiga izoh berdi. Shu bilan birga, u kristalning 6mpli o
’
qi haqida muhim 
tushunchani kiritdi, uning atrofida aylanish jarayonida kristalning xususiyatlarining 
anizotropiyasi, ya
’
ni ularning yo
’
nalishga bog
’
liqligi (albatta, hamma kristallarda ham 
shunday o
’
q mavjud emas). Gyuygens o
’
z tajribalarida Bartolindan uzoqroqqa o
’
tib, 
Islandiya shpati kristalidan chiqqan ikkala nurni ham xuddi shunday ikkinchi kristall orqali 
o
’
tkazdi. Ma
’
lum bo
’
lishicha, agar ikkala kristalning optik o
’
qlari parallel bo
’
lsa, bu 
nurlarning optik parchalanishi endi sodir bo
’
lmaydi. Agar ikkinchi romboedr tarqalish 
yo
’
nalishi bo
’
yicha 180 daraja aylantirilsa oddiy nur, keyin ikkinchi kristall orqali 
o
’
tayotganda favqulodda nur birinchi kristaldagi siljishga qarama-qarshi yo
’
nalishda 
siljishni boshdan kechiradi va ikkala nur ham bir nurga birlashtirilgan bunday tizimdan 
chiqadi. Bundan tashqari, kristallarning 6mpli o
’
qlari orasidagi burchakka qarab, oddiy va
6 

---

favqulodda nurlarning intensivligi o
’
zgarishi aniqlandi. Ushbu tadqiqotlar Gyuygensni 
yorug
’
lik qutblanishi hodisasini kashf etishga yaqin qildi, ammo u hal qiluvchi qadamni
qo
’
ya olmadi. X.Gyuygensning tajribalarini tushuntirish uchun yorug
’
likning korpuskulyar 
nazariyasiga amal qilgan I.Nyuton yorug
’
lik nurining eksenel simmetriyasining yo
’
qligi 
haqidagi g
’
oyani ilgari surdi va shu bilan yorug
’
likning qutblanishini tushunishga muhim 
qadam qo
’
ydi. 1808 
–
yilda frantsuz fizigi E.Malus island shpazi bo
’
lagi orqali Parijdagi 
Lyuksemburg saroyi derazalariga botayotgan quyosh nurlarida porlab qarab turib, 
kristalning ma
’
lum bir pozitsiyasida faqat bitta rasm ko
’
rindi. Shu va boshqa tajribalarga 
asoslanib, Nyutonning yorugʻlikning korpuskulyar nazariyasiga asoslanib, u quyosh 
nuridagi korpuskulalar tasodifiy yo
ʻnaltirilgan boʻladi, lekin sirtdan aks etgandan yoki 
anizotrop kristaldan oʻtgandan soʻng ular maʼlum bir orientatsiyaga ega boʻladi, degan 
fikrni ilgari surdi. Bunday 
“
tartibli
”
yorug
’
likni u polarizatsiya deb atagan. 
7 

---

a)
b)
v)