Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

«Muhabbatnoma» 
asarini yozgan. 
Asar bilan Navoiy ham tanish bo‘lgan. «Muhokamat ul lug‘atayn»da turkiy tilning 
boyligini 
isbotlamoq 
maqsadida 
«Muhabbatnoma»dan misol yeltiradi. 
«Muhabbatnoma»ning 2 ta qo‘lyozma nusxasi ma’lum. Shulardan eskisi uyg‘ur 
yozuvidagi nusxa bo‘lib, Britaniya muzeyida saklanadi. Nusxa Shohruxning 
Hirotdagi sarkardasi Mir Jaloliddin topshirig‘i bilan Bakir Mansur (baxshi) 
tomonidan 1432 yilda Yazd shahrida ko‘chirilgan. O‘nta noma, ya’ni 364 bayt 
berilgan. Arab yozuvidagi ikkinchi nusxa ham Britaniya muzeyida saqlanadi 1508-
1509 yillarda ko‘chirilgan, 474 baytdan tarkib topgan. Asarning arab va uyg‘ur 
yozuvidagi qo‘lyozmalari mavjud bo‘lib, til jihatdan ma’lum darajada farqlanadi. 
Ma’lumki, asar kirish, «Muhammad Xojabek madhiyasi»dan iborat. Ulardan 
keyin esa nomalar yozilgan. Nomalarning tuzilishi ham an’anaviy tartibda: oldin

---

79 
noma, so‘ngra g‘azal, undan keyin masnaviylar berilgan, 3 noma fors-tojik tilida, 
qolgan 8 tasi turkiy tilda yozilgan.
Xorazmiy asarning xalqqa tushunarli bo‘lishi uchun o‘sha davr o‘zbek tili 
imkoniyatlaridan unumli foydalangan. O‘zbek tili boyliklaridan yaxshi
foydalangan shoir omonim so‘zlar vositasida orginal so‘z o‘yinlari hosil qiladi: 
Ashar yeldin sening yelganda ating, 
Quyash yangliq jahonni tutti ating. 
Bo‘yung sarvu sanubartek beling qil, 
Vafo qilg‘an kishilarga vafo qil. 
Asar leksikasida o‘ziga xos xususiyatlar ko‘zga tashlanadi. Unda
shunqar,
ukush
(ko‘p),
asru
(juda),
uram
(ko‘cha), 
dudaq
(lab), 
qamuq
(barcha), 
qapuq 
(eshik), 
ug‘an
(tangri), 
uzra, telim
(ko‘p), 
ashnu 
(avval) singari eski turkiy adabiy 
tilga tegishli leksik birliklar qo‘llanishda bo‘lgan. 
«Muhabbatnoma» XIV asr adabiy tilining yodgorligi bo‘lib, jo‘nalish
kelishigi qo‘shimchasi -ә//nә, -a//na, tushum kelishigi -i, -n -ni, jo‘nalish 
kelishigi -ga, -g‘a, chiqish kelishigi -din, -tin tarzida ifodalanadi: 
ellinə 
(qo‘liga), 
gavharina
(gavhariga), 
nurina
(nuriga), 
tənə
(tanga);
ko‘nglumi, өzimi, o‘larin, 
sachini, kishilarga, baqmag‘a, la’lingizdin, yiraqtin
.
Ravishdoshning -gәch//-g‘ach, istak mayli -әli//alы, shart mayli -sar/sәr 
affikslari bilan shakllanadi: 
eshitgach
, 
baralы, ketəli, so‘lisar, bo‘lsar
. Kelasi 
zamon fe’li - yүr//yur, uning bo‘lishsiz shakli -man affiksi bilan yasalgan: 
yavutman
(yaqinlashmayman), 
unutman
(unutmayman),
 unutman
(ko‘tarmayman),
sayrayur, taplayur
(egiladi). Taqsim sonlar -ar, sifatdosh -g‘an-gan, ravishdosh -
ban qo‘shimchalari bilan kelgan: 
birar, ikirar, uchar, qilg‘an, o‘quban.
Ko‘rinib turibdiki, «Muhabbatnoma» asarida XIV asrning oxiri - XV 
asrning boshlarida Xorazm va Movaraunnahrda hukm surgan adabiy til an’anasi 
davom ettirilgan. Shuning uchun unda qipchoq-o‘g‘uz, shuningdek, qarluq lahjasi 
xususiyatlarini uchratamiz.