Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

tam, tüz 
leksemalari bir necha ma’nolarda
qo‘llangan: tüz “tekislik”, “bir xil, aynan”, “to‘g‘ri” ma’nolarni anglatgan. 
Tam
so‘zi quyidagi semalarni bildirgan: “devor”, “uy”, “binoning ustini berkitib 
turuvchi qismi”. Tahlillardan ma’lum bo‘ladiki, mazkur so‘zning “devor” 
sememasi qolganlari uchun denotat, ikkinchi va uchinchi ma’nolar esa konnotativ 
sema hisoblanadi. Ayni paytda shuni ta’kidlash joizki, so‘zning “binoning ustini 
berkitib turuvchi qismi” ma’nosi qissa tiliga xos xususiyat. Chunki ushbu semema 
asardan oldin va u bilan bir davrda yaratilgan manbalarda uchramaydi.
Rabg‘uziy asar ta’sirchanligini oshirish maqsadida shakldosh, ma’nodosh va 
zid ma’noli so‘lardan ham unumli foydalangan: baš “bosh”– baš “yara”; bašlïq 

---

75 
“rahbar” – bašlïq “bosh kiyimi, bo‘rk”; bulun “asir” – bulun “taraf, yon”; qïn 
“qiyinchilik” – qïn “qilich g‘ilofi”; ağ – tuzaq “to‘r, tuzoq”; anuq – tayyar 
“tayyor”; asïğ – yarar “foyda”; ašlïq – buğday “bug‘doy”; bek «bek» – qul «qul»; 
yağï «dushman» – eš «o‘rtoq»; bay «boy» – čïğay «kambag‘al»; kün «kunduz» – 
tün «qorong‘i»; ewlük – tiši «ayol» – er – erkäk «erkak». 
Qissa tilida sanskritcha, so‘g‘dcha, xitoycha, yunoncha, arabcha va fors-
tojikcha o‘zlashmalar ham ko‘zga tashlanadi: sart, fil, kāfur
-
“kamfora, o‘tkir 
hidli, rangsiz kristal modda”; bag‘, rang, uchmah, ajun; yinju, chang; zumurrud, 
diram, marmar, daftar, iqlim; avval, vaqt, davlat, xat; xush, meva, ziyrak, taxta 
kabi.
Morfologik jihatdan turkiy qo‘shimchalar vositasida so‘z yasash usuli 
muhim o‘rin tutib, bunda quyidagi qo‘shimchalar 
 
sermahsul sanaladi:
-čï/-či: aščï – «oshpaz», atïmčï – «mergan», ayaqčï – «soqiy», bitigči – 
«kotib»;
-lïğ/-lig//-lïq/-lik//-luğ/-lüg//-luq/-lük: ağrïğlïq – «xasta», ašlïq – «oziq-
ovqat, yegulik don», ayaqlïğ – «qadahlik», otačïlïq – «tabiblik»; 
k//-uq/ük//-uğ/üg-//-aq/-ağ//-ïğ//-ig//-ïq/-ik: anuq – «tayyor» («tayyorlamoq»), bezäk – «bezak»(«kesmoq»), töšäk –«to‘shak»(«yozmoq», pusuğ – «pistirma»(
«bo‘yoq»(- -sïz/-siz//-suz/-süz: asïğsïz – “foydasiz”(«bilimsiz» (– «mashaqqatsiz» (-la/-lä: ağula- – «zaharlamoq» («ov»), bağla- – «bog‘lamoq» («bosh»), bädizlä- – «tasvirlamoq» («sirtmoqlamoq» (Umuman olganda, ilk nasriy asarlardan sanalgan «Qisasi Rabg‘uziy» obidasi 
til xususiyatlari ko‘p asrli tarixga ega bo‘lgan qardosh turkiy tillar leksikasining, 

---

76 
ayniqsa, o‘zbek adabiy tilining rivojlanishi borasidagi nazariy qarashlarga oydinlik 
kiritadi, o‘zbek tili tarixiy leksikologiyasi uchun boy material beradi. 
Qutb Xorazmiyning «