|
Yalma
– paxtali to‘n, forslar buni turkiy xalqlardan olganlar. Arablar esa
forslardan olib
yalmaq
shaklida qo‘llaydilar. Arablar
q
ni
h
ga aylantirganlar.
Chunonchi:
kanda
ni
xandaq
,
yara
ni
yaraq
qilib olganlar
” (III,41).
Bu an’ananing keyingi ham davrda davom etganini Alisher Navoiy ijodi
misolida ko‘rish mumkin. Buyuk mutafakkir o‘zining yuqorida zikr etilgan asarida
turkiy tilning forsiy tildan qolishmasligini, uning til imkoniyatlari boyligi, bu tilda
ham go‘zal adabiyot namunalari yaratish mumkinligini ko‘rsatish barobarida turkiy
tildan forsiy tilga o‘zlashgan so‘zlarni qayd etib o‘tadi. Asarda bu haqda quyidagi
jumlalarni o‘qiymiz: “
Yana ot anvoidaki, tubuchoq va arg‘umoq va yaka va yobu
va totu yo‘sunluq - borini turkcha-o‘q ayturlar. ...Yana ba’zi yemaklardin qaymog‘
va qatlama va bulamog‘ va qurut va uloba va mantu va quymog‘ va urkamochni
ham turkcha ayturlar. Va qimizni va suzmani va boxsumni va bo‘zani dag‘i
turkcha ayturlar. Yana tutmoch va umoch va kumoch va tolg‘onni ham turkcha
ayturlar”
8
.
Arabcha o‘zlashmalar.
Arablar O‘rta Osiyoga (VII asrning ikkinchi yarmi
- VIII asr) kelganlaridan keyin bu yerdagi mahalliy turk runiy, uyg‘ur, xorazmiy,
so‘g‘d yozuvlarini siqib chiqardi va ularning o‘rniga arab yozuvi ishlatila boshladi.
Natijada, O‘rta Osiyo xalqlari o‘z adabiyoti va madaniyatini arablar ta’sirida
davom ettirishga majbur bo‘ldilar. Arab tili ilm-fan tiliga aylandi. Xorazmiy,
Beruniy, Farobiy, Ibn Sino, Mahmud Koshg‘ariy, Mahmud Zamaxshariy kabi
olimlar o‘z asarlarini arab tilida yozdilar.
Arab so‘zlari o‘zbek tiliga kitob, madrasa, din hamda tojik tili orqali kirgan.
O‘zbek tilida qo‘llaniladigan arabiy so‘zlar turli sohalarga oid bo‘lib, bular ham
tojik tilidan o‘zlashgan so‘zlar kabi fonetik, morfologik va semantik jihatdan
o‘zbek tiliga moslashgan holda qo‘llaniladi.
8
Навоий Алишер. Асарлар. 15 т. Т.14. –Т.: Ғафур Ғулом, 1967. –Б. 115.
44
Arab tilidan o‘zbek tiliga -iy, -viy, -ot, -iyat, -an singari grammatik
qo‘shimchalar o‘sha til so‘zlar tarkibida o‘zlashtirilgan. Ammo ulardan ba’zilari
ruscha-baynalmilal so‘zlarga qo‘shilib, sifat yasash uchun xizmat qiladi:
texnikaviy, kimyoviy, partiyaviy. O‘z navbatida, arab tiliga turkiy so‘zlar ham
o‘zlashgan. Masalan, XII asrda yaratilgan arab tili yodgorliklarida alp (bahodir),
qutlug‘ (baxtli), chag‘ri (ov qushi), bilga (olim), XIV asr obidalarida xatun
(xonim), ag‘a (katta), bek, haqan singari turkiy so‘zlarni uchratamiz. Bu hol arab
tiliga turkiy tillarning ham ta’siri bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Turkiy tillar leksik qatlamini tadqiq etishda run bitiglari eng qadimiy
obidalardan hisoblanadi. O‘rxun-enasoy yozma yodgorliklari turkiy tillarning
qadimiy xususiyatlarini mukammal aks ettira olmasa-da, turkiy tillarning tarixiy
taraqqiyot bosqichiga oid muhim manba sifatida ahamiyatlidir.
O‘rxun-Yenisey yodgorliklari, asosan, toshlarga o‘yib bitilgan yozuvlardan,
idish, tangalar kabi buyumlarda va qog‘ozlarga yozilgan bitiklardan iborat bo‘lib,
bir qancha vaqtlar olimlar uchun o‘qilishi jumboq bo‘lib qoladi. Shunga ko‘ra u
qadimgi skandinav-german tillariga oid run, runiy (runa-sirli, yashirin demakdir)
yozuvi nomi bilan ham yuritiladi. Sibirda surgunda bo‘lgan shved ofitseri
F.Stralenberg 1730-yilda hali tarixda noma’lum bo‘lgan va hech kimsaga
tushunarli bo‘lmagan bu yozuvni yuqoridagidek nomlagan edi. Bu yozuv haqida
dastlab XVIII asrning boshlarida rus olimi S.Remezov, keyinroq shved olimi
F.Stralenberg hamda nemis olimi D.Messershmidtlar xabar bergan. Bu
yozuv(lar)ning turkiy xalqlarga mansubligini birinchi marta fransuz olimi J.Abel
Remyuza (1820), so‘ngra rus olimi N.Yadrinsev (1889) isbotlagan. 1890-yilda
N.Yadrinsev va 1891-yilda V.Radlov rahbarligida Urxun daryosi bo‘yiga
uyushtirilgan arxeologik ekspeditsiyalar natijasi sifatida 1892-yilda 2 ta atlas e’lon
qilindi. Bu atlaslarda bosilgan matnlarni birinchi bo‘lib daniyalik tilshunos
V.Tomsen o‘qishga muvaffaq bo‘ldi (1893). U 1893-yil 15-dekabrda Daniya fanlar
akademiyasi majlisida O‘rxun daryosi bo‘yidan topilgan yodgorliklarning sirini
topganligini ma’lum qildi va bu yodgorlik turkiy xalqlar tilida yozilganligini
bildirdi. V.Tomsendan so‘ng V.Radlov Kultegin xotirasiga bitilgan ulkan toshdagi
45
matnning transliteratsiya va transkripsiyasin tuzib, nemis tiliga tarjima qildi. Bu
material qadimgi turkiy til qurilishi, fonetikasi, morfologiyasi va leksikasi
yuzasidan dastlabki tasavvurni shakllantirdi. Shundan keyin ko‘p yillar davomida
bu yozuvlarni tarjima qilish, ularning til xususiyatlarini o‘rganish va nashr etish
sohasida salmoqli ishlar qilindi.
O‘rxun-Yenisey yodgorliklari o‘z navbatida , uch tarmoqqa bo‘linadi.
1.
Do'stlaringiz bilan baham: |
