|
Sanskritcha so‘zlar.
Qadimgi turkiy bitiglarda sanskrit tilidan kirib kelgan
so‘zlarning rang-barang bo‘lganligi “Qadimgi turkiy lug‘at”ni varaqlash asosida
yaqqol ko‘zga tashlanadi. Tabiiyki, bunda sanskrit tilidan turkiy tilga qilingan
tarjimalar muhim rol o‘ynagan. Eski turkiy tilda sankskritcha o‘zlashmalar son
jihatdan kamaygan. Keyingi davrlarga kelib, ularning aksariyati iste’moldan
muqim o‘rin egallay olmadi. Turkiy tilda saqlanib qolganlari ham deyarli o‘z
so‘zga aylanish darajasiga yaqinlashgan
:
änätkäk
–
Hindiston,
nirvan
– budda
ta’limotida qutlugʻ yer (TT), she’r nomlari:
šlok, padak, karant
(Oltun yorugʻ),
kavi
“epos” (SK),
ačari
“murabbiy, ustoz (TT), fil (Ahmad Yugnakiy).
Yunoncha so‘zlar
. Eramizdan avvalgi VI – V
asrlar, ya’ni ahamoniylar
davrida grek karvonlari Buyuk ipak yo‘li, Eron va Markaziy Osiyo orqali
Hindiston, Xitoy, Oltoy, Janubiy Sibirgacha borib savdo-sotiq ishlari bilan
shug‘ullanganligi tarixiy manbalarda aks etgan. Shu o‘rinda yana ta’kidlash
lozimki, turli sohaga oid qadimgi yunon manbalarining arab tiliga tarjima
qilinganligi ilm ahliga yaxshi ayon. Demak, turkiy tillar so‘z boyligidagi yunoncha
o‘zlashmalar asrlar mobaynida olib borilgan madaniy munosabatlar va arab tili
ta’sirida kirib kelgan. Masalan: zumrad, marmar, daftar, dirham, qandil, piyla,
iqlim singari.
Fors-tojikcha so‘zlar
. O‘zbek va tojik xalqlari juda uzoq davrlardan beri
yonma-yon yashab, bir-birlari bilan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy munosabatda
bo‘lib kelmoqda. Bu esa o‘z navbatida ularning tillariga ta’sir etmay qolmadi.
Natijada, tojik tilidan o‘zbek tiliga ko‘pgina so‘z, so‘z shakllari va turli iboralar,
40
qo‘shimchalar kirib kelgan. Shuningdek, o‘zbek tilidan tojik tili va shevalariga
ham talaygina so‘z va iboralar, affikslar o‘zlashgan. Forsiy so‘zlarning o‘zbek
tiliga o‘zlashishida quyidagi omillar muhim rol o‘ynagan: a) o‘zbek va tojik
xalqlarining qadimdan bir (yoki qo‘shni) hududda, bir xil ijtimoiy tuzum, iqtisodiy
va madaniy-ma’naviy muhitda yashab kelayotganligi; b) o‘zbek-tojik va tojik-
o‘zbek ikki tilliligining (bilingvizmining) keng tarqalganligi; v) tojik va fors
tillarida ijod qilish an’analarining uzoq yillar davom etganligi; g) Qo‘qon xonligi
va Buxoro amirligida fors-tojik tilining alohida mavqega ega bo‘lganligi; d)
adabiyot, san’at, madaniyat, urf-odatdagi mushtaraklik
6
.
Ma’lumki, IX asr oxiriga kelib, O‘rta Osiyoda arablar hukmronligi susaya
boshlaydi. Ana shu davrda poytaxti Buxoro bo‘lgan somoniylar davlati barpo
bo‘ldi. Ismoil Ahmad Samoniy (874-907) va uning avlodlari hukmronligi (999
yilgacha) davrida dariy tili, ya’ni fors-tojik adabiy tili davlat tili va adabiy til
sifatida mavqei va ahamiyati ko‘tarildi. Hatto, turkiy qabilalardan bo‘lgan
G‘aznaviylar va Saljuqiylar ham davlat tili va adabiy til sifatida dariy tilini qabul
qildilar. Bu davrda fors-tojik adabiyoti rivojlanib, dariy tili she’riyat tiliga aylandi.
Bu esa o‘z navbatida Movarounnahr va Afg‘onistonda, Ozarbayjon va
Hindistonning Shimoliy tumanlarida fors-tojik adabiy tili an’anasining keng
yoyilishiga sabab bo‘ldi. Shuning uchun ham ulug‘ ozarbayjon shoiri Nizomiy
Ganjaviy “Layli va Majnun” dostonining muqaddimasida o‘z asarlarini ona tilida –
ozarbayjon tilida yozolmay, fors tilida yozishga majbur bo‘lganini achinish bilan
ta’kidlagan edi”. Hatto, Navoiy yashagan davrda – Xurosonda ham dastlab fors-
tojik tili
an’anasi kuchli edi. Navoiy zamonida Movarounnahr va Xurosonda
forsiyning mavqei baland bo‘lgani, turkiyda ijod qilgan adiblar undan andoza
olgani uchun bu tildan turkiyga so‘z o‘zlashtirishga hech kim monelik qilmagan.
Shu bois Alisher Navoiyning poetik va ilmiy asarlari so‘z boyligining taxminan
30-33 foizini arab tilidan kirgan so‘zlar tashkil qiladi. Fors-tojik leksik zlementlari
18-20 foizgacha boradi. Bahrom Bafoevning yozishicha, Navoiy arab-fors
tillaridan foydalanganda, ularning turkiy tilga o‘zlashib, singib ketadiganlariga
6
Жамолхонов Ҳ.А. Ҳозирги ўзбек адабий тили. 2-қисм. –Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2004. –Б. 55.
41
ko‘proq murojaat qiladi. Shu bilan birga, shoir har uch tilning imkoniyatlaridan
foydalanib, yangi ma’noli so‘zlar – neologizmlar yaratadi. Alisher Navoiy yaratgan
yangi so‘z, yangi ma’nolar turkiy tillar doirasidan chiqib, fors-tojik tilining ham
lug‘at fondini boyitgan.
Temuriylar davrida hukm surgan til vaziyati va uning Navoiy tiliga ta’siri
masalasi, turkiy shoirlarning ko‘pchiligi fors tilida ijod qilganligi, ularning o‘z ona
tilidan ko‘ra forsiyda qalam tebratishining sabablari, fors tilida yozish odat,
an’anaga aylanganligi haqida “Muhokamatul-lug‘atayn”da quyidagilarni o‘qiymiz:
Do'stlaringiz bilan baham: |
