Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети Геология-география факультети Умумий геология кафедраси

Шамол ҳақида умумий маълумотлар

• Сальтация баландлиги ётқизиқлар юзасининг ҳолатига боғлиқ. Юза қанча қаттиқ бўлса, қум доналари шунча юқори сакрайди ва, аксинча, қанча юмшоқ бўлса, сальтация баландлиги шунча кичик бўлади. Қуруқ қум доналарини кўчириш учун лозим бўлган минимал шамол тезлиги 53,7 см/сек деб қабул қилинган. Қум доналари ер юзасига қайтиб тушгандан сўнг уларнинг импульси бошқа доналарга ўтиши ёки ўзлари думалашни давом эттириши мумкин. Йирик доналар шамол йўналиши бўйича думалаб кўчиши мумкин. Марказий Қизилқумда асфальтланган автомобиль йўли юзасида терриген доналарнинг сальтацияси ва думалаб кўчишини яққол кўзатиш мумкин.
• Салътация ва думалаш орқали қум доналари ҳавода ҳам, сувда ҳам кўчирилсада, у шамол ёрдамида кўчирилишга кўпроқ хос бўлади. Сувдаги сальтацион сакраш баландлиги ҳаводагига қараганда тахминан 300 марта кам бўлади. Бундай катта фарқ сув­нинг ва ҳавонинг зичликлари орасидаги фарқдан келиб чиқади. Ҳавонинг зичлиги сувникидан 869 марта кичикдир.
• Муҳитларнинг бир хил ташиш кучида ҳаводаги тезлик сувдагига нисбатан 29,3 марта катта бўлади. Шундан келиб чиққан ҳолда, бир хил массали доналарнинг ҳаводаги ҳаракатида импульси сувдагига нисбатан 29,3 марта катта бўлади дейиш мумкин. Демак, ҳавода ҳаракатланаётган донанинг кинетик энергияси (29,3)² М/2 сувдагига нисбатан 430 марта ортиқ бўлади. Бундай катта фарқ шамол ёрдамида кўчириладиган қумларнинг кучли абразия фаолиятини белгилайди. Ҳавонинг зичлиги сувникига қараганда жуда паст бўлиши қумнинг юзага урилишидаги амортизациясини кескин камайтиради.
• Эол қумларнинг юқори даражада думалоқлигини ҳавода саль­тацион кўчирилишдаги катта кинетик энергияси белгилайди. Катта кинетик энергияга эга бўлган сальтацион ҳаракат пайтидаги урилишда бошқа қум доналарига бериладиган импульс уларни ҳаракатга келтиришга ва шамол ёрдамида кўчиришга қодир бўлади.
• Ер юзаси рельефини ўзгартирадиган ҳамда алоҳида хусусиятга эга бўлган ётқизиқлар ҳосил қиладиган муҳим экзоген омиллардан бири шамолдир. Шамоллар ҳаво босимининг барча жойда бир хил бўлмаслигидан пайдо бўлади. Чўл ва саҳро зоналарида шамол ниҳоят даражада катта геологик - геоморфологик иш бажаради. Осиё, Африка ва Австралиянинг кенг текисликларидаги чўл майдонлари шамол ҳаракати ва унинг геологик иши учун энг қулай шароитдир.