Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети Геология-география факультети Умумий геология кафедраси

Дефляцион саҳролар (Африкада гаммада, Ўрта Осиёда қир деб юритилади). Улар ғаройиб шаклларга эга бўлган қоялардан ёки қояли тошларнинг тўпламларидан иборат бўлади. Бундай саҳроларга АҚШдаги Монументлар водийси (119-расм) ва Калахари саҳросини (Kalahari Desert) мисол қилиб кўрсатса бўлади. Калахари Жанубий Африкадаги қўшни Ботсвана, Намибия, ЖАР давлатлари ҳудудларида жойлашган. Калахари – йирик саҳролардан бири бўлиб, унинг 600 минг км2 ли катта қисми Ботсвана ҳудудида жойлашган. Калахари саҳросидаги қумлар асосан қизил, қизғиш-қўнғир, пушти рангларга эга. Калахари чеккаларида ўсимликлар ўсади ва ҳайвонлар яшайди. Саҳро шу номли ботиқликда жойлашган.

• 119- расм. Дефлацион саҳро (Монументлар водийси). http://nature.1001chudo.ru

120-расм. Африканинг шимолий қисмидаги Саҳрои Қабир эгаллаган майдон.

• Аккумулятив саҳролар таркиб топган материаллари бўйича барханли (қумли), тақирли (гилли), адирли (лёссли) ва шўрхокли (шўрланган) турларга бўлинади.
• Барханли саҳролар энг кенг майдонларни эгаллаб ётади. Дунёда энг йирик саҳро Африканинг шимолий қисмидаги Саҳрои Қабир ҳисобланади. Унинг майдони 9 миллион км2 дан ортиқ. У бутун Шимолий Африкани: Миср, Тунис, Мароккаш, Мавритания, Нигер, Судан, Чад, Ливия, Жазоир ва бошқа давлатлар майдонини эгаллаган бўлиб, Африка континентининг 30% майдонини ташкил этади. Бу ерда шимолий-шарқдан кучли шамоллар эсади. Саҳрои Қабирнинг тўртдан бирини вулкан тоғлари, иккинчи чорагини қумлар, қолганини гравийли текисликлар, ўсимликли воҳалар ташкил этади (120-расм).

• Ўрта Осиёда Қорақум ва Қизилқум саҳролари асосан барханли қумлар билан қопланган.
• Барханли саҳролар одатда дефляция ва корразия минтақаларига яқин жойларда ҳосил бўлади. Барханли саҳродаги қумлар юқори даражада сараланганлиги ва яхши думалоқланганлиги билан бошқа генезисдаги қумлардан фарқ қилади. Шунингдек уларнинг юзасида тирнаш излари кузатилади ва хира бўлади. Қум заррачаларининг ўлчами одатда 0,25 - 0,1 мм дан ошмайди. Уларда кварц минерали кўп, камроқ дала шпати учрайди. Эол қумларининг ранги оқиш, сарғиш ва баъзан қўнғир бўлади. Эол қумларида параллел эмас, балки қия ва тўлқинсимон қатламланиш кузатилади. Қия серияларнинг оғиш томони бўйича шамол эсган йўналишни аниқлаш мумкин.
• Барханлар майда тепаликлар, ғовлар ва қаторлар, яримой шаклидаги қум уюмларидан иборат бўлади. Планда шамолнинг йўналишига мўлжалланган яримой шаклини эслатади. Барханларнинг баландлиги 20 - 30 м гача боради. Шамол эсувчи томонининг қиялиги 10-15°, шамол йўналишидаги қиялиги эса тикроқ, 30-35° бўлади. Барханларнинг ўркачи одатда ўткир бурчакли бўлади. Шамол йўналиши тет-тез ўзгарувчи жойларда рельеф юзаси жим-жима шаклларга эга бўлади (121-расм).
• Денгиз ва дарё бўйларида пайдо бўладиган қум тепалари дюналар дейилади. Бархан ва дюналарнинг қумлари қатламсиз, яхлит бўлади. Дюналарнинг баландлиги 20 - 25 м гача баъзан 50 м гача боради (122-расм).