Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети Геология-география факультети Умумий геология кафедраси

Шамол ҳақида умумий маълумотлар

• Академик В.АОбручев Жунғорияда эртаклардагидек турли рельеф шаклларида иборат «Эол шаҳри» борлигини ёзиб қолдирган. Шамоллар қумларни бир томонга доимо учириб кетиши оқибатида каттиқ тоғ жинсларида кичик ариқчаларни вужудга келтириши ҳам мумкин.
• Шамолнинг чўкинди материалларни ташиши жуда катта аҳамиятга эга. Шамол Ер юзасидан юмшоқ майда бўлакли материалларни кўтариб, бутун ер шари бўйича катта масофаларга ташийди ва шунинг учун ҳам уни сайёрар жараён дейиш мумкин. У асосан пелитли (гилли), алевритли (чангсимон) ва псаммитли (қум) ўлчамдаги майда зарраларни кўчиради. Кўчириш узоқлиги жинс бўлакларининг катталиги ва шаклига, солиштирма оғирлигига ва шамолнинг кучига боғлиқ. Тезлиги 7 м/с га етган шамол 90% қум зарраларини 5-10 см баландликда ташийди, кучлироқ шамол эса, (15 - 20 м/с) зарраларни бир неча метр баландликда учириб кетади. Кучли тўзон эса, қум заррачаларини бир неча ўн метр баландликда учириб, диаметри 3 - 5 см бўлган шағалларни юмалатиб олиб кетади. Тоғ жинсларининг йирик бўлаклари-ҳарсанглар қуюн турганда бир неча метрга сурилиши мумкин.
• Қумлар эол транспортировкасининг муҳим компоненти ҳисобланади. Муаллақ ҳолда кўчирилиш жараёнида қум доналари ўзаро тўқнашиб, думалоқланади, силлиқланади, баъзан микродарзиклари бўйилаб майда заррачаларга парчаланади. Кварц эол транспортировкасида механик парчаланишга энг бардошли саналади. Шунинг учун ҳам шамол оқимида у асосий массани ташкил этади.
• Чангсимон ва гил заррачалари (вулкан кули ва б.) баъзан эол оқимининг асосий қисмини ташкил этади. Бу материалларнинг ташилиш узоқлиги чексиз бўлиши мумкин. Улар бутун стратосферани тўйинтириши ва тропосферагача кўтарилиши мумкин. Катта баландликка кўтарилган майда заррачалар айниқса жуда узоқларга олиб кетилиши мумкин. Масалан, Кракатау вулканидан (Индонезия) отилган қизил кул бутун ер шарини айланиб ўтган ва атмосфера ҳавосида уч йилгача мавжуд бўлган.
• Афғонистондаги Дашти-Марго, Дашти-Арбу саҳроларидан кўтарилган чанг Қорақумгача етиб боради. Ғарбий Хитойдан кўтарилган чанг Афғонистонгача ва Ўрта Осиёгача етиб келиб, чўкмага ўтади. А.Аллисоннинг маълумотларига кўра Саҳрои Қабирдан учирилган қум заррачалари 160 км масофани босиб ўтиб тўпланиши мумкин экан. Чанг ва майда қум заррачалари 2500 - 3000 км узоқликкача етаб боради. Саҳрои Кабирнинг қуми Милан шаҳари кўчаларига ҳам етиб келганлиги ҳақида маълумотлар бор.