Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети Геология-география факультети Умумий геология кафедраси

Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети Геология-география факультети Умумий геология кафедраси

Умумий геология

Доцент в.б. Аширов Махсуд Батирович

2015 -2016 ўқув йили 

Маъруза 9. ШАМОЛ ВА УНИНГ ГЕОЛОГИК ФАОЛИЯТИ, КОРРАЗИЯ, АБРАЗИЯ, ДЕФЛЯЦИЯ ХОДИСАЛАРИ. ЭОЛ ЁТҚИЗИҚЛАРИНИНГ ТУРЛАРИ. 2соат.

Машғулот ўтиш режаси

• Шамол ҳақида умумий маълумотлар.
• Шамолнинг геологик иши.
• Дефляция, корразия ва абразия ходисалари.
• Эол ётқизиқларининг турлари.

Шамол ҳақида умумий маълумотлар

• Атмосферадаги ҳаво массаларининг ер юзасига нисбатан ҳаракати шамол деб аталади. Шамоллар ҳавонинг нотекис қизишидан ҳосил бўлади. Шамоллар ўз йўналишини фасл ва сутка давомида ўзгартириб туради. Йирик фаслий ҳаво оқимларига муссон ва пассат шамолларини кўрсатиш мумкин. Фасллар алмашинишида ўз йўналишини ўзгартириб турувчи шамоллар материк ичкарисида ҳам мавжуд бўлади. Бундай шамолларга Фарғона водийсидан Мирзачўлга ва қарама-қарши йўналишда эсадиган Бекобод шамолини мисол келтирса бўлади.
• Шамоллар жуда кўп миқдорда чўкинди материалларни кўчиради. Уларнинг бундай хусусияти, биринчи навбатда, тезлигига боғлиқ. Шамолнинг тезлиги секундига 0,5 дан 30 м гача бориши ва кучли довулларда ундан ҳам ортиқ бўлиши мумкин. Шамоллар эса майда зарраларни муаллақ, қум ва гравий доналарини қисман муаллақ ва асосан думалатиб бир жойдан иккинчи жойга кўчиради. Шамолларнинг терриген материалларни кўчириши қуруқ ва иссиқ иқлимли ўлкаларда амалга ошади. Чунки бундай минтақаларда тупроқ эрозиясидан сақловчи ўсимлик қопламаси яхши ривожланмаган бўлади. Фаол шамол ҳаракатлари Ўрта Осиёнинг Қизилқум ва Қорақум чўлларида, Тарим ўлкасида ва Саҳрои Қабирда кузатилади.
• Шамол ёрдамида қум доналарининг кўчирилиши алеврит ва гил зарраларининг кўчирилишидан фарқ қилади. Қум доналари ер юзасига яқин тор ҳаво қатламида ҳаракатланади, алеврит ва гил зарралари эса ҳавонинг баланд қатламларида ҳам муаллақ ҳолда узоқ масофаларга кўчириб кетилади.
• Шамолнинг эсиши қуруқ ва юмшоқ қум қатлами устида критик тезликка етганда унинг юзасидаги доналар тезланиш билан думалай бошлайди ва бир неча сантиметр йўл босгандан сўнг сакраб, ҳавода диаметридан кўп марта ортиқ бўлган масофага учади. Учган бундай доналар ер юзасига параболик траектория билан қайтиб тушади ва яна сакрайди. Қум доналарининг бундай сакраб ҳаракат қилиши сальтация дейилади. Алеврит ва гил зарраларининг кўчирилишидан фарқли ўлароқ, қум доналарининг сальтацияси аниқ юқори чегарага эга бўлади. У одатда 1 м га яқин баландликни ташкил этади.