Мирзо улуғбек номидаги

Университетларда ижтимоий гуманитар фанларни ўқитиш ва тадқиқот олиб бориш тарихи.

Ҳиндистонда ижтимоий фанлар бўйича тадқиқотлар катта тарихга эга. Ҳиндистонда 400 дан ортиқ университетлар, уларда 500 дан ортиқ ижтимоий фанлар кафедралари мавжуд. Илмий тадқиқотлар маркази бўлган университетлар билан бир пайтда, 200 дан ортиқ давлат илмий-тадқиқот институтлари ва мустақил илмий ташкилотлар мавжуд бўлиб, улар ижтимоий тадқиқотлар билан шуғулланадилар. Мамлакат минтақада тадқиқотларнинг энг катта ҳажмига эга ва Осиёнинг жанубидаги бошқа мамлакатлардан анча олдинда бўлса-да, уларнинг сони ва сифати бўйича бутун мамлакат бўйича тадқиқот фаолияти ва натижаларида катта тафовут мавжуд. Катта шаҳарларда жойлашган баъзи олий ўқув юртлари академик тадқиқотлар маданиятини ривожлантиради, улар орасида фанлараро тадқиқотлар, билимларни ошириш, тажрибани ўрганишга алоҳида эътибор бериш, ички ва ташқи интеллектуал тармоқлар ва илмий жамиятлар билан алоқалар мавжуд. Кўпчилик факултет аъзолари миллий ва халқаро обрў-эътиборга эга олимлардир.

Бироқ, аксарият муассасаларда олиб борилаётган тадқиқотлар сифати халқаро академик стандартларга жавоб бермайди, мамлакатда ижтимоий ёки илмий-назарий тадқиқотлар учун муҳим ҳисса қўша олмайди. Бунинг сабабларидан бири тарих, антропология, социология ва сиёсатшунослик каби баъзи ижтимоий фанлар бўйича Aнглофон дунёсида бўлгани каби Ҳиндистон университетларида илмий лавозимлар бўйича монографияларга мажбурий урғу берилишидир. Ўзгарувчан тадқиқот сифатининг асосий сабабларидан бири бу тегишли институционал ёрдамнинг етишмаслиги, яъни Университет тизимли илмий изланишларга кўпроқ эътибор қаратади. Гарчи ҳиндистонлик бир қатор ижтимоий олимлар халқаро ижтимоий фанлар ҳамжамиятида катта ютуқларга эришган бўлсалар-да, аксарият институтлар ҳануз халқаро илмий ҳамжамиятда катта эътиборга эга эмас.
Тадқиқот ташкилотлари университет битирувчиларини ёллашади, аммо уларнинг кейинги илмий салоҳиятни ошириш ва ўқитиш учун маблағ сарфламайдилар. Ижтимоий фанлар бўйича тадқиқотларнинг асосий қисми университетларда ва давлат томонидан молиялаштириладиган илмий-тадқиқот ташкилотларида амалга оширилади. Ҳиндистонда ижтимоий фанлар бўйича тадқиқотлар харитаси 2011 йил 2-сентябрдан бошлаб юритилсада, лекин унда ўқитувчиларни илмий изланишларни рағбатлантириш учун молиявий ёки профессионал жиҳатдан рағбатлантирувчи тузилмалар мавжуд эмас.
Ижтимоий фанлар тадқиқотларини кўриб чиқиш бўйича Ҳиндистон кенгашининг хабар беришича, ижтимоий фанлар бўйича тадқиқотлар икки омилга асосланади: (1) жамиятнинг ижтимоий, маданий, сиёсий ва иқтисодий жиҳатлари ва уларга таъсир этувчи турли хил ўзгаришларини тушуниш ҳамда (2) ҳукумат, фуқаролик жамияти ва хусусий сектордаги сиёсатчилар ва менежерларнинг фаоиятини ишончли маълумотлар асосида профессионал таҳлил қилишнинг амалий эҳтиёжлари учун. Сўнгги йигирма йил ичида ижтимоий фанлар бўйича тадқиқотларнинг марказида бугунги ривожланиш ва глобаллашув мавзулари бўлиб, деярли барча ижтимоий тадқиқотлар анъанавий интизом чегараларидан ташқарида мамлакатдаги ҳозирги ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий вазиятга мос келадиган соҳаларда ривожланди.
Шунингдек, қуйидаги ижтимоий соҳалар тадқиқот обйектининг мустақил тармоғи сифатида ажралиб чиққан: Таълим ва соғлиқни сақлаш; Иқтисодий ўсиш институти (ИЕГ), Ривожланаётган жамиятлар маркази (CДС), Мадраса ривожланаётган жамиятлар институти (МИДС) ва Сиёсий тадқиқотлар маркази (CПР) каби бир қатор тадқиқот ташкилотлари билан боғлиқ соҳаларда турли тадқиқот лойиҳалари амалга оширилди. Aдолатли ва барқарор ривожланиш, атроф-муҳит, қашшоқлик ва урбанизация ҳам тадқиқотнинг асосий йўналишлари сифатида пайдо бўлди. Феминистик тадқиқотлар, аёллар ва гендер масалалари бўйича тадқиқотларнинг янги йўналишлари университетлар, илмий-тадқиқот институтлари ва ННТ томонидан олиб бориладиган тадқиқотларда учрайди. Гарчи саноат ривожланиши ва у билан боғлиқ муаммолар тадқиқотнинг муҳим йўналишини ташкил этса ҳам, жамоа ва қишлоқ хўжалигини ривожлантириш тадқиқотчилар ва сиёсатчилар учун асосий йўналиш бўлиб қолмоқда.
«Ривожланаётган» мамлакат контекстидаги бошқа ижтимоий фанлардан фарқли ўлароқ, иқтисодиёт фан сифатида кўпинча кўпроқ фойда келтиради ва давлатнинг ўсишига бевосита ҳисса қўшади. Сўнгги ўн йилликларда амалий ижтимоий эмпирик тадқиқотларга кўпроқ эътибор берилди, шу жумладан Ҳукумат томонидан назарий иқтисодиёт эмас, балки бошқа ижтимоий фанларни қамраб олган ва фаннинг фалсафий асосларидан маданият масаласига қадар турли мавзуларга мурожаат қилган, гендер ёки глобаллашув сиёсати ҳақида ўрганиш ва изланишлар олиб боришга топшириқ берилди.
Каста ҳар доим Ҳиндистонда ижтимоий фанлар мунозарасининг марказий тоифаси бўлиб келган ва унинг иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий оқибатлари бўйича сезиларли ва ўсиб борувчи иш бирлиги мавжуд. Марказий ва давлат даражасидаги олий ўқув юртлари ва давлат иш жойларида кастацияга учраган каста гуруҳларини брон қилиш масаласи сўнгги ўн йил ичида катта қўзғолонлар ва тартибсизликларни келтириб чиқарди.
Тадқиқот натижалари бўйича Ҳиндистонда университетларнинг рейтингини расмий тизими мавжуд эмас, аммо улар университетларнинг юқори даражадаги бошқарув органи бўлган Университет Грантлари Комиссияси (УГC) томонидан бошқарилади. УГC (Ҳиндистон) олий таълим тўғрисидаги сўнгги ҳисоботида 2008-2009 йилларда Ҳиндистондаги 13 миллион талабаларнинг 45,17 фоизи гуманитар ва ижтимоий фанлар бўйича олий ўқув юртларида таҳсил олганлиги қайд этилган. Ўқитувчиларнинг умумий кучи 433 та университет ва уларнинг 20,600 та коллежларида 500000 га яқин ходимларни ташкил этади. Ушбу рақамларнинг тахминан ярми гуманитар фанларни ва ижтимоий фанларни ўргатади. Шунга ўхшаш тенденция ижтимоий, санъат ва гуманитар фанлар докторонтуралари улушида ҳам кўзга ташланади, улар 2007-08 йилларда жами 13237 янги докторантуранинг 36 фоизини ташкил қилди.
Умуман олганда, ижтимоий фанларни олиб борадиган институтларнинг учта асосий тури мавжуд:
Университет сектори
Ижтимоий фанлар кафедралари
аспирантура коллежлари
Университетлар Ҳиндистондаги ижтимоий фанлар бўйича илмий тадқиқотлар марказидир. Улар муайян билимлар бериш, мутахассислик ва фанлараро тадқиқотлар кўпинча қандай олиб борилаётгани, экспертлар текшируви қандай ўтказилаётгани ва бошқа ички ва ташқи интеллектуал тармоқларни ўрганишади ва турли илмий жамиятларни бу фаолиятга жалб қилишади. Университетлар даражаларни бериш, ўқув дастурларини белгилаш ва имтиҳонларни ўтказиш учун жавобгардир. Магистр, МPHL ва PHD каби юқори даражадаги дастурлар одатда университет ўқитувчилари томонидан амалга оширилади. Ҳиндистондаги университетларни бир нечта гуруҳларга бўлиш мумкин:
Марказий университетлар: марказ томонидан бошқариладиган университетлар;
Прайвт – Хусусий институтлар;
ўқув ва илмий-тадқиқот марказлари (92).
Давлат даражасидаги университетлар: маъмурий бошқариладиган университетлар бўлиб, ҳукуматлар томонидан бошқарилади. Ушбу университетларнинг қошида бир нечта коллежлар мавжуд бўлиб, магистрантларни ўқитишда ҳам қатнашадилар. Жумладан, бу шаклда 17 қишлоқ хўжалиги университети, 62 бошқарув институти ва 32 муҳандислик-технология институти мавжуд. Ҳиндистон ҳукуматининг турли вазирликлари (ГОИ) марказий ва штат даражасида бир қатор илмий-тадқиқот институтларини, жумладан, Ҳиндистон қишлоқ хўжалиги тадқиқотлари кенгашини (ИCAР) ва қишлоқ ва шаҳарни ривожлантириш институтларини ташкил ‘тишди. Уларнинг асосий мақсади сиёсатчилар учун маълумот тўплаш бўлиб, соф ижтимоий фанлар бўйича тадқиқотлар билан шуғулланмайди. Aммо уларнинг кўпгина илмий дастурлари ижтимоий фанлардан жиддий равишда ажралиб турадиган кичик ўқув дастурлари ва методологияларига эга. Aвтоном тадқиқот институтлари янги ваколат берилган барча ижтимоий фанлар бўйича тадқиқотлар олиб боради. У ҳукумат томонидан молиялаштирилади, аммо ижтимоий олимлар томонидан бошқарилади. Ўзининг 25 та илмий-тадқиқот институтлари орқали ИCССР сўнгги 38 йил ичида 3000 га яқин тадқиқот лойиҳаларига рухсат берди. Бу йилига ўртача 75 та лойиҳани англатади.