Мирзо улуғбек номидаги

Канада Олий таълим тизимида ижтимоий гуманитар фанларни ўқитишда қўлланилувчи амалиёт, методология, ютуқ ва камчиликлар.

Ижтимоий фанлардаги ўсиш. Ижтимоий фанларнинг ўсиши Канада ва унинг институтларининг кенгайиб бориши ва мураккаблашиши билан боғлиқ кўплаб муаммоларни ҳал қилиш ёки тушуниш зарурати билан рағбатлантирилди. Ижтимоий фанлар кооперативлар, кредит уюшмалари, ишчилар синдикатлари ва бошқа институтларнинг шаклланишига ёрдам берди. Ўшандан бери Қуебеcдаги ижтимоий фанлар дунёвий бўлиб келган, аммо улар Қуебеc жамиятини шакллантиришда фаол иштирок этишда давом этадилар. 1945 йилдан 1960 йилларнинг бошларига қадар Канадада ижтимоий фанлар томонидан илгари эришилган ютуқлар бирлаштирилди. Университетларда кўплаб янги бўлимлар ташкил этилди ва эскирганлари қисқартирилди. Aфсуски, ижтимоий фанларнинг аксариятида аспирантурада ўқиш дастурлари шунчаки ишлаб чиқилган бўлиб, Канада томонидан 1960 йилларда вужудга келган профессионал ижтимоий олимларга бўлган талабни қондириш имкони бўлмади. Кўплаб бўлажак олимлар ўзларининг профессионал даражаларини олиш учун Канадани бошқа жойларда, хусусан AҚШда қолишга мажбур бўлишган.

1960 ва 70-йилларнинг бошларида университетларни қамраб олган талабаларнинг тўлқинлари ижтимоий фанларга катта таъсир кўрсатди. Жамият коллежлари ва ўрта мактабларда ижтимоий фанларни ўқитиш талаблари ортиб борди. Кўпгина университетларда ижтимоий фанларнинг кучайиб бориши уларнинг бўлинмаларга ёки баъзи университетларда ижтимоий фанлар факултетларига бирлашиши билан бирга келди. Ижтимоий фаннинг тобора ортиб бораётган аҳамияти бевосита ва билвосита унинг истиқболлари ва усулларини жамият ҳаётининг кўплаб соҳаларига татбиқ этишда акс этади. Гарчи кўп сонли ижтимоий олимлар университетларда дарс беришса-да, минглаб одамлар хусусий секторда ва давлат идораларида ва ўз ишларида ижтимоий-фан билимлари ва тадқиқот усулларидан фойдаланадилар. Олимлар биринчи навбатда тадқиқотлар билан шуғулланадилар, аммо ижтимоий-илмий тадқиқотлар табиий фанлардаги тадқиқотлар сингари таъсирга, обрўга ёки бир хил молиявий қўллаб-қувватлашга эга эмаслиги ҳақиқатдир. Шунингдек, ижтимоий-илмий тадқиқотлар кашфиётлари жуда кенг аудиторияни қамраб олмайди ва кўпинча уларни тушуниш қийин кечади.
Канаданинг нуфузли олий таълим муассасаларидан бири бўлган Оттава ҳамда Торонто унивурситетларида ижтимоий ва гуманитар фанлар бўйича кенг қамровли таълим талабаларга фактлар ҳақида маълумот беришдан кўра кўпроқ нарсани англатади. Мавзуни чуқур англаш ва равонликни фақат талабаларнинг ихтисослашган терминологиядан фойдаланиш, ажратилган фактларни ёдлаш ёки назарияни такрорлаш қобилияти нуқтаи назаридан баҳолаб бўлмайди. Aксинча, талабаларга маълумотни таҳлил қилиш, синтез қилиш ва баҳолаш учун зарур бўлган кўникма ва одатларни ривожлантириш учун имконият берилиши керак. Ушбу кўникмалар нафақат танқидий фикрлашни ривожлантиради ва талабаларга ижтимоий фанлар ва гуманитар фанлар тўғрисида тушунчаларини кенгайтиришга имкон беради, балки улар талабаларнинг кундалик ҳаётларида ҳам фойдали бўлиб, ижтимоий-гуманитар ёки бошқа фанлардан қатъи назар, ўзларининг олдинги мақсадларига еришишда ёрдам беради.
Ижтимоий фанлар ва гуманитар фанлар бўйича барча курслардаги биринчи йўналиш тадқиқот ва изланиш кўникмаларига оид зарур бўлган билимларни ўз ичига олади. Ушбу соҳадаги тахминлар интизомнинг барча турлари ва тадқиқотлари учун зарур бўлган кўникмаларни тавсифлайди. Ушбу кўникмалар курснинг қолган барча таркиблари учун қўлланилади ва улар билан биргаликда ишлаб чиқилиши керак. Тадқиқот ва суриштирув кўникмалари сўровнинг тўрт босқичи - қидириш, тергов қилиш, маълумотларга ишлов бериш ва акс эттириш билан боғлиқ сарлавҳалар остида ташкил этилган.
• Изланиш кўникмаларига мавзуларни аниқлаш ва аниқлаштириш, асосий тушунчаларни аниқлаш ва сўровни бошқариш учун самарали саволларни шакллантириш қобилияти киради.
• Тадқиқот кўникмаларига тадқиқот режаларини тузиш қобилияти киради; тадқиқот воситаларини ишлаб чиқиш; тегишли манбаларни топинг; ва фаразлар, тадқиқот саволлари ёки тезис баёнотларини шакллантириш.
• Aхборотни қайта ишлаш кўникмаларига манбаларни баҳолаш, топилмалар, ҳужжатлар манбаларини тартибга солиш ва синтез қилиш ва хулосалар чиқариш қобилияти киради.
• Мулоқот ва акс эттириш кўникмаларига маълум мақсад ва тингловчилар учун тегишли алоқа усулларидан фойдаланиш қобилияти киради. Кўникмаларнинг ушбу тўплами, шунингдек, такомиллаштириш қадамларини аниқлаш учун тадқиқот жараёнини акс эттириш қобилиятини ўз ичига олади.
Ушбу тўрт соҳада кўникмалар мажбурий равишда кетма-кет бажарилиши шарт эмас. Сўровнома ўтказиш ҳар қандай соҳада бошланиши мумкин ва талабалар машқ қилиш ва малакаларини оширишда соҳалар бўйича олдинга ва орқага силжишга мойил бўладилар.
Ўқитувчилар талабаларнинг тадқиқот ва изланиш кўникмаларини тегишли йўналишда ривожлантиришларини таъминлашлари керак, чунки улар дарснинг бошқа йўналишларидаги ўқув режаларига еришиш учун ҳаракат қилишади. Баъзи курсларда талабалар учун сўров ўтказиш қобилиятлари, илмий изланишларни ривожлантириш учун мақсадга мувофиқ бўлса, бошқаларда эса матнларни ўқиш ва шарҳлаш ўз хулосаларини етказишда ушбу кўникмаларни ривожлантириши муҳим. Ижтимоий ва гуманитар фанлар бўйича курсларнинг хилма-хиллиги сабабли ҳар бир курснинг таркибий қисмлари бир-биридан ажралиб туради, бу ҳар бир соҳага хос бўлган кўникма ва тушунчаларни акс еттиради. Гарчи страндлар турлича бўлса-да, уларнинг барчаси тўртта асосий ғояга боғланган. Ўқиш кўникмаларини ва ишлаш одатини ривожлантириш ўрганишнинг ажралмас қисмидир. Айниқса, ўрганиш кўникмалари ва иш одатлари сифатида масъулият, ташкилотчилик, мустақил иш, ҳамкорлик, ташаббускорлик ва ўзини ўзи бошқариш Канадада таълим беришда муҳим аҳамият касб этиб келмоқда.