Mirsaid Aripov, Nurillo Otaxanov

Konstanta	Axborot tipi
Nishon
mtWarning	Diqqat
mtError	Hato
mtInformation	Axborot
mtConfirmation	Tasdiq

MessageDlg funksiyasining konstantalari 3.9-jadval

Konstanta	Tugma	Konstanta	Tugma
mbYes	Yes	mb Abort	Abort
mbNo	No	mbRetry	Retry
mbOK	OK	mbIgnore	Ignore
mbCancel	Cancel	mbAll	All
mbHelp	Help

Yuqoridagi konstantalardan tashqari, mbokcancel, mbYesNoCancel va mbAbortRetryIgnore kabi konstantalardan ham foydalanish mumkin.

Ma`lumotlarni ilova interfeysiga chiqarish uchun muhim vosita-lardan biri – Standard qurollar palitrasidagi Label (tamg’a) komponentasi hisoblanadi. Oynada ko`rsatiladigan ma`lumot Caption xususiyati bilan aniqlanadi. Uning xususiyatini ilova interfeysini ishlab chiqish jarayonida yoki dastur tarkibida o`zgartirish mumkin. Ikkinchi holda Caption xususiyatiga yangi qiymat berish lozim bo’ladi.

3.9-rasmda burchakni gradusdan radianga o`tkazish dialog oynasi berilgan. Unga ikkita Label, bittadan Edit va Button komponentalari joylangan. Label1 komponentasi eslatma tarzidagi ma`lumotni, Label2 – eda dastur natijasini ekranga chiqaradi.

Caption xususiyati belgili bo’lib, sonli ma`lumotlarni chiqarishdan avval bu sonlarni satrli tipga o`tkazish yalab qilinadi. Masalan:

Label2.Caption: FloatToStr(kg)' kg';.



3.9-rasm. Label2 maydoni dastur natijasi uchun mo`ljalangan.


4-BOB. DELPHI DA BOSHQARISH BUYRUQLARI

4.1. Mantiqiy ifodalar

Mantiqiy ifodalar (shartlar) odatda javobi Ha (True -rost) yoki Yo`q (False -yolg’on) tarzida bo`lgan savollar tarzida qo`yiladi. Masalan:

• 
  12 soni 5 ga bo`linadimi?
  
• 
  Javob to`g’rimi?
  
• 
  Xarid narxi 5000 so`mdan ko`pmi?
  

Eng sodda shart ikki operanda va munosabat belgisidan iborat bo`ladi. Umumiy holda shartlar quyidagicha yoziladi:

On1 operator On2

Bu yerda On1 va Op2 — shartning ikki operandasi bo`lib, ular o`rnida o`zgaruvchi, konstanta, funksiya va ifodalar kelishi mumkin, Operator — taqqoslash operatori. Delphi tilida oltita taqqoslash operatori mavjud:

>, <, =, <>, ≤, >=, <=.

Shartlarda ishtirok etgan operandalar bir hil tipda bo`lishi lozim. Agar operandalarning biri boshqa tipga mansub bo`lsa, ularni bir hil tipga keltirish zarur. Masalan, Key o`zgaruvchisi integer deb e`lon qilingan bo`lsa, Key  Chr(13) ko`rinishdagi shart sintaktik jihatdan noto`g’ri, chunki, Chr funksiyasining qiymati char tipida bo`ladi.

Dastur matnini translyatsiya qilishda noto`g’ri yozilgan shartlar uchrab qolsa, bu haqda

incompatible types (o`zaro mos bo`lmagan tiplar)

tarzidagi axborot ekranga chiqariladi.

Sodda shartlardan foydalanib, And – (VA), Or- (YOKI) hamda Not – (INKOR) mantiqiy amallari yordamida murakkab shartlarni hosil qilish mumkin. Murakkab shartlar umumiy holda quyidagicha yoziladi :

SHart1 operator SHart2

Bu yerda SHart1 va SHart2 – sodda shartlar, operator - esa and yoki or lardan biri bo`lishi mumkin. Masalan:

(ch > '0') and (ch < '9')

(day  7) or (day = 6)

Not (D>=0)

Murakkab shartlarning qiymatlari 3.2-jadvalda keltirilgan.

Mantiqiy amallarning qiymatlari 4.2-jadval

A	V	A and V	A or V	not A
False	False	False	False	True
False	True	False	True	True
True	False	False	True	False
True	True	True	True	False

Murakkab shartlarni yozishda mantiqiy operatorlarning saviyasi taqqoslash operatorlariga qaraganda yuqori ekanligini nazarda tutish lozim. Shuning uchun sodda shartlarni qavslarda yozish talab qilinadi. Masalan, xarid uchun chegirmalar quyidagicha bo`lsin: "Xarid narxi 10000 so`mdan ko`p va xarid kuni – yakshanba bo`lsa 10% li chegirma beriladi". Agar xafta kuni butun tipdagi Day o`zgaruvchisi bo`lib, uning 0 ga teng bo`lishi yakshanbani anglatsa, chegirma shartini quyidagicha yozish mumkin:

(Summa > 100) and (Day  0)

4.2. Tarmoqlanish ( if ) buyrug’i

Ko`plab masalalarni yechish jarayonida qandaydir shartlar asosida mumkin bo`lgan ikki yoki undan ortiq bo`lgan variantlardan birini tanlashga to`g’ri keladi. Masalan:

• 
  Pulim etadimi? U holda sotib olaman, aks holda yo`q;
  
• 
  Diskriminant noldan katta yoki tengmi? U holda kvadrat tenglama yechimga ega, aks holda yo`q.
  

Bunday xollarni dasturlash uchun If tarmoqlanish buyrug’idan foydalanish mumkin.

If buyrug’i mumkin bo`lgan ikki qadamdan birini tanlashga imkon beradi va tanlov shartning qiymatiga ko’ra amalga oshiriladi. Buyruq umumiy ko`rinishda quyidagicha yoziladi:

if shart then

begin

1-buyruqlar ketma-ketligi;

end

else

begin

2-buyruqlar ketma-ketligi;

end;

If buyrug’i quyidagicha bajariladi:

1. Shartning qiymati (True yoki False) aniqlanadi;

2

3.2-rasm. Tarmoqlanish buyrug’i blok-sxemasi

. Agar shart rost (True) bo`lsa, u holda then so`zidan keyin begin va end o`rtasida ko`rsatilgan 1-buyruqlar ketma-ketligi bajariladi. Aks holda, ya`ni shart yolg’on (False) bo`lsa, u holda else so`zidan keyin begin va end o`rtasida yozilgan 2-buyruqlar ketma-ketligi bajariladi. Bu xolat 4.2-rasmda tasvirlangan.

Agar if buyrug’ida 1 yoki 2-buyruqlar ketma-ketligi faqat bitta buyruq bo`lsa, u holda begin va end larni tushirib qoldirish mumkin. Ma`lumki, kvadrat tenglama yechimining mavjudligi diskriminant qiymatiga bog’liq. Buni e`tiborga olgan xolda, kvadrat tenglama yechimini topish buyruqlarini quyidagicha yozish mumkin:

if D<0 then

showmessage(‘yechim mavjud emas’

else

showmessage(‘tenglama yechimga ega’);

Agar biror amalning faqat shart rost bo`lgan holdagina bajarilishi talab qilinsa, u holda tarmoqlanish buyrug’i quyidagicha yoziladi:

if shart then

begin

{ shart faqat rost bo`lgandagina bajariladigan buyruqlar}

end ;

Masalan

if n  m then c : c 1;

buyrug’i faqat n m bo`lgandagina c ning qiymatini birga oshiradi.

If buyrug’ini amalda qo`llanish o’quvchilatga yaxshi tanish bo’lgan kvadrat tenglama yechimlarini topish misolida bayon qilinadi.

Ma`lumki, kvadrat tenglama a, b, c koeffitsientlari orqali beriladi. Uning yechimlarini topish uchun dastlab diskriminant formula bilan topiladi. Agar u noldan katta yoki teng bo`lsa, tenglama yechimga ega bo`ladi va bu yechimlar

4.4-rasm. Kvadrat tenglama dasturining dialog oynasi
formulalar bilan aniqlanadi. Agar diskriminant noldan kichik bo`lsa yechimlar mavjud emas.

Ilova formasiga koeffitsientlarni kiritish uchun 3 ta kiritish maydoni, izoh va yechimlar uchun to`rtta chiqarish maydonlari hamda bitta buyruqli tugma qo`yiladi. Bu komponentalarning qiymatlari 4.3-jadvalda beriladi.

Eslatma: Bu yerda va bundan buyon formalarni tavsiflashda komponentalarning o`zgaradigan hususiyat qiymatlari keltiriladi halos. Komponetalarning qolgan hususiyatlari o`zgarmaydi.

Kvadrat tenglama dasturining komponentlari 4.3-jadval

komponenta	Mazmuni	Caption qiymati
Edit1	a koeffitsient uchun
Edit2	b koeffitsient uchun
Edit3	c koeffitsient uchun
Label1	a ni kiritish uchun	A ni kiriting
Label2	b ni kiritish uchun	B ni kiriting
Label3	c ni kiritish uchun	C ni kiriting
Label4	Yechimni ekranga chiqarish uchun	Yechimlar
Button1	Xisoblashni boshlash uchun	yechimlarni xisoblash

Dastur yechimlarni xisoblash tugmasi bosilishi bilan xisoblashni boshlaydi. Bunda onclick xodisasi ro`y beradi. Uni TForm1.Button1Click protsedurasi yordamida qayta ishlanadi.

4.1-listing. Kvadrat tenglama yechimlarini xisoblash

unit kw_teng;

procedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject);

var a1, b1, c1, d, x1, x2:real;

begin

a1 : strtofloat(edit1.Text);

b1 : strtofloat(edit2.Text);

c1 : strtofloat(edit3.Text);

d : b1*b1-4*a1*c1;

if d > 0 then

begin

x1 : (-b1  sqrt(d))  (2*a1);

x2 : (-b1 - sqrt(d))  (2*a1);

label4.caption:'x1'floattostr(x1)#13'x2'floattostr(x2);

end

else

label4.caption : 'Tenglama yechimlarga ega emas';

end;

end.