«Mintakaviy iktisodiyot va buxgalteriya xisobi» kafedrasi «Yashil iqtisodiyot» fanidan

Keiurslardaii Minardi va oqiton« fcythhmish

• 
  Smarali Ya barq&rcr atergiva
  
• 
  Sur rvMirslMxhn samurai: va
  
• 
  Ya resairdaridaa oqiloca foydalanish
  
• 
  Mtieriai resnrshrdan samarali foydatewh
  

• 
  Asosiy resunfar va xiznuclanbn foydalanish tmkoniyatj
  
• 
  Gentler fengligi
  

• litimoiy adobt

• 
  Ijtimoiy himoya
  

ijtimoiy inkgratsíya

VaahJ iqftod'yoi imkonhrathri




Yashil

• 
  Yashil savdo
  
• 
  Yashil barJtik
  
• 
  Yaslnl imxnuujyiiar
  

• 
  Air ¿finí, hit sitiU
  

• 
  issiqxona g^ztai ini qisqartinsh
  

• 
  Bio xtlma-xilbk w
  

avash

• 
  Maduiiy n ytimuy oadriyatbr
  

laimy taipkabii wahofazu

1. 
   rasm. Yashil o'sish indeksining tarkibiy tuzilishi”
   

GGI tomonidan 2019 yilda amalga oshirilgan reyting 115 ta mamlakatlami qamrab oigan va mamlakatlar 0 dan 100 ballgacha baholanadi (3.5.1-jadval).

Dunyo mamlakatlarining Yashil c‘sish indeksidagi o‘rni, 2^1							)19y.^M
E C	J 1 s	Resurslardan oqilona va sainarali foydalanish	Tabiiy kapitalni muhofaza qilish	Yashil iqtisodiyot imkoniyatlari	Ijtimoiy integratsiya	Yashil o'sish indeksi	Inson taraqqiyoti indeksidagi guruhi
1	Daniya	75,50	72,52	63,84	92,07	75,32	juda vuqori
2	Shvesiya	75,79	77,26	57,96	93,70	75.09	juda yuqori
3	Avstriya	71,57	79,56	52,27	91,92	72,32	juda yuqori
4	Finlyandiya	67,36	72,25	58.86	92,23	71,69	juda yuqori
1	Gruziya	50,00	72.46	37,19	70,17	55,45	yuqori
2	Xitoy	34,49	70,15	55,41	70,32	55,41	}^ruqori
3	Shri Lanka	60,97	69,67	33,42	54,49	52,74	yuqori
4	Meksika	37,70	77.36	40,70	65,03	52,71	yuqori
1	Filippin	46,48	70,62	48,34	59.96	55,54	o‘rta
2	Dominikan Respublikasi	55,89	81,82	31,56	64,30	55,10	o'rta
3	Salvador	42,96	66.84	44,84	65,76	53.94	o‘rta
4	Gvatemala	52,46	73,20	23.56	52,90	46,77	o'rta
1	Uganda	47,04	75.70	27,10	29,18	40,96	past
2	Senegal	32,14	71,39	22,71	29,18	70,96	past
3	Madagaskar	43,98	62,65	18,31	25.85	33,79	past
4	Malavi	37,72	84,55	9,63	24,44	29,43	past

Dua! Citizen xalqaro agentligi tomonidan qo‘llaniladigan “yashil iqtisodiyot” ko‘rsatkichi Global yashil iqtisodiyot indeksi (Global Green Economy Index - GGEI) deb ataladi va 130 ta mamlakatlar miqyosida “yashil iqtisodiyot”ning amal qilish darajasini ifodalaydi. Reyting 2010 yildan boshlab ekspert so‘rovnomalari asosida aniqlanadi.

Ushbu indeks “yashil iqtisodiyot” holatini quyidagi yo‘nalishlarda miqdor va sifat ko'rsatkichlari orqali baholaydi (3.5.2-jadval)^{101 102}:

• 
  tashabbuskorlik va iqlim o‘zgarishi (leadership & climate change) - iqlim o'zgarishlariga qarshi kurashda qatnashish va yetakchilik;
  
• 
  samaradorlik (efficiency sectors) - iqtisodiyot tarmoqlarida resurslar va energiyadan foydalanish samaradorligi;
  
• 
  bozorlar va investitsiyalar (markets & investment) - “yashil innovatsiyalar”, investitsiyalarni rivojlantirish, ishlab chiqarish va boshqaruvda “yashil texnologiyalar”ni joriy etish;
  

2. 
   
   
   - atrof muhit (environment) - atrof muhit sifati va ekotizim holati.
   jadval
   

Global yashil iqtisodiyot indeksi ko‘rsatkichlar tizimi

Nomi	Turi	Salmog'i, %	Ta’rifi
Tasbabbuskorlik va iqlim o'zgarishi ko'rsatkicblari
Davlat va hukumat rahbarlari	sifat	20	Atrof muhit va rivojlanish rauammoiarini hal etishda rahbarlar tashabbusi
OAVning qamrovi	sifat	10	Yashil iqtisodiyotning OAVda ijobiy yoritilishi
Xalqaro forum	sifat	20	Xalqaro forumlarda milliy manfaatlar va yo'nalishlar holati
Atrof muhit o'zgarishi indeksi	miqdor	50	Atrof muhitning o‘zgarishini tavsiflovchi ko'rsatkichlar
Satnaradorlik
Bino va inshootlar	miqdor	20	Bino va inshootlaming LEED (Leadership in Energy and Environmental Design) sertifikatiga egaligi
Energetika	miqdor	20	Tiklanadigan energiyaning jami iste’moldagi ulushi
Turizm	sifat	20	Yashil turizm bo‘yicha mamlakat reytingi
Transport	miqdor	20	Avtomobillar chiqarayotgan CO? miqdori
Resurs samaradorligi	miqdor	20	Chiqindilami qayta ishlash darajasi
Bozorlar va investitsiyalar
Inveslitsion jozibadorlik	miqdor	25	Tiklanadigan energetika tannog'ining investitsion jozibadorligi
Yashil innovatsiya	miqdor	25	Yashil innovatsiya bo'yicha biznes muhit
Korporativ barqaroriik	sifat	25	fjchta yirik koinpaniyaning barqaroriik darajasiga o'tishi
Yashil investitsiyalami qoTlab-quwatlash	sifat	25	Davlat totnonidan Yashil investitsiyalami qo'llab- quvvatiash siyosati
Atrof muhit
Qishloq xo'jaligi	miqdor	17	Qishloq xo'jaligi samaradorligi bo'yicha chora- tadbirlami baholash
Toza havo	miqdor	17	Aholi tarkibida ifloslangan havodan nafas oluvchilar va otinda ovqat pishiruvchilar ulushi
Suv	miqdor	17	Uy xo'jaliklari va sanoat korxonalaridan chiqadigan sizot suvlardan ulami atrof muhitga qaytarishdan avval foydalanish darajasi
Bio xiima-xillik va yashash muhiti	miqdor	17	Quruqlik va dcngiz hududlarini tnuhofaza qilish, yo'qolib borayotgan turlami saqlash va himoyalash
Baliqchilik	miqdor	17	Baliq ovlashning amaliy ko'rsatkichlari
O‘rmoncbilik	miqdor	17	2000 yildan hozirga qadar yo'qotilgan o'rmon maydonlari

Reyting jadvalda keltirilgan ko‘rsatkichlar bo'yicha o‘rtacha foizni hisoblash asosida shakllantiriladi va global Yashil iqtisodiyot indeksi aniqlanadi. 2018 yilda reytingda 130 mamlakat qatnashgan boiib, unda birinchi o'ntalikni Shvetsiya, Shveytsariya, Islandiya, Norvegiya, Finlyandiya, Germaniya, Daniya, Tayvan, Avstriya, Fransiya egallagan (3.5.1-rasm).

1. 
   rasm. 2018 yilda Global yashil iqtisodiyot indeksi bo‘yicha yetakchi mamlakatlar.
   

Global yashil iqtisodiyot indeksi koeffitsientda hisoblanib, hisobotda mamlakatlarning “yashil iqtisodiyot”ga o‘tish darajasi reyting shaklida keltiriladi. Ayrim hollarda ma'lumotlar mamlakatlar bo‘yicha alohida keltirilganda ko’rsatkichlar tegishli kategoriyalar guruhlari bo'yicha taqdim qilinadi.
Nazorat savollari

1. 
   “Yashil iqtisodiyot’’ va “yashil o‘sish”ni baholash zaruratini asoslab bering?
   
2. 
   “Yashil iqtisodiyot”ni tavsiflovchi ko‘rsatkichlar mohiyatini
   

tushuntirib bering?

3. 
   “Yashil iqtisodiyof’ni tavsiflovchi ko‘rsatkichlar tizimini aniqlash bo'yicha qanday yondashuvlar mavjud?
   
4. 
   UNEP doirasida ishlab chiqi'.gan “yashil iqtisodiyot” va “yashil o'sish” ko'rsatkichlarining guruhlanish mezonlarini tushuntiring?
   
5. 
   Jahon Bankining “yashil o'sish” natijaviy naf ko'rsatkichlari qaysi ko‘rsatkichlami o‘z ichiga oladi?
   
6. 
   IHTT tomonidan “yashil iqtisodiyof’ni tavsiflovchi ko'rsatkichlar guruhini tavsiflab bering?
   

MAVZU № 4 “YASHIL IQTISODIYOT’ GA O‘TISH JARAYON1NI

MOLIYALASHTIRISH

1. 
   “Yashil moliyalashtirish” tushunchasi
   

4.2“Yashil moliyalashtirish” tizimining tarkibi va amal qilish xususiyatlari
4.3“Yashil moliyalashtirish” tizimining tarkibi va amal qilish xususiyatlari
4.4Jahon moliya bozorida “yashil obligatsiyalar”ning o‘rni
Global miqyosda “yashil iqtisodiyof’ga o'tish jarayont uzoq muddatva katta miqdordagi investitsiyalar talab etishi, asosiy e’tibor tiklanadigan energiya manbalaridan samarali foydalanish, energiyani tejaydigan texnologiyalami rivojlantirishga qaratilganligi bilan ajralib turadi. Xaiqaro energetika agentligi prognozlariga ko‘ra, 2050 yilgacha atmosferaga chiqarib yuboriladigan CO2 emissiyasini ikki baravarga kamaytirish uchun “yashil iqtisodiyof’ga dunyo yalpi ichki mahsulotiining l-2,5%i darajasida qo'shimcha investitsiyalar sarflash zarur.
“Yashil iqtisodiyof’ga o'tishdagi muhim masalalardan bin ushbu jarayonni moliyalashtirish hisoblanadi. Iqtisodiy adabiyotda “yashil” yoki “ekologik” moliya atamasining umumqabul qilingan ta’rifi mavjud etnas. Birinchidan, “yashil iqtisodiyot”ga oid aksariyat adabiyotlarda “yashil moliyalashtirish” tushunchasiga ta’rifberilmagan, ikkinchidan. mavjud kam sonli ta’riflar mazmunan bir-biridan keskin farq qiladi.
Umumiy tarzda “yashil moliya”Iar (“green finance”) deyilganda ekologik toza, energiya samaradorligi yuqori va past uglerodli loyihalami amalga oshirishga yo‘naltirilgan investitsiyalar va boshqa moliyaviy dastaklar yig'indisini tushunish mumkin. Aksariyat hoiatlarda ekologik mas’uliyatli investitsiyalash (“environmentally responsible investment”) va iqlim o‘zgarishlari bog‘liq investitsiyalash (“climate change investment”) kabi tushunchalar “yashil moliya” tushunchasining sinonimi sifatida foydalaniladi.
“Yashil moliya”lar atamasi ilk bor taniqli iqtisodchi olim Richard Sandor tomonidan 1992 yilda Nyu-Yorkdagi Kolumbiya universitetida ishlab chiqilgan maxsus o‘quv dasturida qo'llanilgan¹⁰³. 2002 yilda Stenford universiteti professori Gleichen Deyl tomonidan nashr etilgan “Yangi tabiat iqtisodiyot” kitobida tabiiy resurslar osh, shamol, bioyoqilg'i va h.k.);

• 
  “yashil” binolar (qurilish va arxitekturada resurs va energiya tejovchi texnologiyalami qcHlash);
  
• 
  ekologik toza transport (muqobil yoqilg¹ i turlari, jamoat transport™ rivojlantirish, gibrid/elektr avtomobillari va karshering va karpuling¹⁰⁴);
  
• 
  suv resurslaridan foydalanishni boshqarish (suvni tozalash va qayta foydalanish, suv sarfini kamaytirish, yomg‘ir suvlaridan foydalanish va h.k.) xo‘jalik va ishlab chiqarish chiqindilari utilizatsiyasi (chiqindilami qayta ishlash, utilizatsiya talab etmaydigan tara va qadoqlardan foydalanish);
  
• 
  yer holatini yaxshilash (shahar hududlarida parklar va kichik o'rmonlar barpo etish, organik qishloq xo'jalik mahsulotlarini yetishtirish, o'rmonlar va daraxtzorlami tikiash, tuproq unumdorligini yaxshilash).
  

Karl Burkart fikricha, “yashil iqtisodiyof’ning tegishli tarmog‘i turli rivojlanish bosqichida bo‘ladi va shuning uchun ulami moliyalashtirish usullari va manbalari bir-biridan farqlanadi.
“Yashil iqtisodiyot” sohasida turli tadqiqotiar olib borish bilan shug'ullanuvchi xususiy kompaniyalar “yashil moliyalashtirish” tushunchasining mohiyatini ochib berishga harakat qilishgan. Jumladan, Bloomberg New Energy Finance kompaniyasi mutaxasislari “yashil moliya”lar “yashil investitsiyalar” bilan bir qatorda qoMlaniladi, ammo amaiiyotda “yashil moliyalashtirish” investitsiyalarga nisbatan kengroq tushuncha sifatida ishlatiladi, deb hisoblashadi¹⁰⁵.
Pricewaterhouse Coopers Consultants konsalting kompaniyasi mutaxassislari tomonidan berilgan ta’rif esa “yashil moliyalashtirish’ni bank sektori nuqtai nazaridan tavsiflashga asoslanadi. L’laming fikricha, bank sohasi uchun “yashil moliyalashtirish” ekologik omillarni hisobga oluvchi moliyaviy mahsulot hisoblanadi va ushbu tamoyilga kredit berish jarayonidan boshlab to kredit yopilish oralig‘idagi barcha jarayonlarda amal qilinadi¹⁰⁶.
Xalqaro moliya korporatsiyasi mutaxassislari esa “yashil moliyalashtirish - barqaror iqtisodiy o'sishni ta’minlashga yo'naltirilgan moliyaviy qo yilmalar, loyihalar va investitsiyalarni ifodalovchi keng tushuncha bo‘lib, ekologik mahsulotlar ishlab chiqarish orqali barqaror iqtisodiy rivojlanish darajasini yanada oshirishni nazarda tutadi”, deb hisoblashadi. L’laming fikricha, “yashil moliyalashtirish” atrof muhitga sanoat chiqindilarini chiqarish hajmini qisqartirish, suv resurslari ifloslanishining oldini olish va bioxilma-xillikni saqlab qolishga qaratilgan loyhalami moliyalashtirish bilan birgalikda iqlim o‘zgarishi ta’sirini yumshatish va unga moslashish jarayonlariga sarflanayotgan investitsiyaiami o‘z ichiga olad
Fqtisodiy adabiyotdagi ta’riflami quyidagicha guruhlash mumkin: birinchi guruhga xos umumiy jihat shundaki, atrof muhitni muhofaza qilish bilan bog‘liq texnologik jarayoniar, loyibalar va dasturlami moliyalashtirishning keng qamrovli usullari “yashil moliya” sifatida talqin etiladi. ikkinchi guruh ta’riflarda esa “yashil moliya” ekoiogik tarkibiy elementga ega bo‘lgan moliyaviy mahsulotlar (dastaklar) va xizmatlar (kreditlar, obligatsiyalar, aksiyalar va boshqalar) sifatida tushuntiriladi¹⁰⁷.
Demak, “yashil moliyalashtirish” atrof muhitga ta’sir ko'rsatuvchi barcha omillami hisobga oluvchi va ekoiogik barqarorlikni ta’minlashni nazarda tutuvchi investitsiyalash va kreditlashning barcha shakllarini qamrab oladi.

1. 
   “Yashil moliyalashtirish” tizimining tarkibi va amal qilish xususiyatlari
   

Jahon amaliyoti ko'rsatishicha, “yashil iqtisodiyof’ni moliyalashtirishga bo‘lgan extiyojni qondirish imkoniyatlari mavjud. Barcha “yashil loyihalar” jiddiy moliyalashtirishni talab etadi. “Yashil loyihalaf’ni an’anaviy usullar yordamida moliyalashtirishda risk darajasi yuqoriligi sabab ular investitsiya nuqtai nazaridan jozibador hisoblanmaydi. Moliya, bank va sug‘urta investitsiyalari “yashil iqtsodiyof’ga sarflanayotgan xususiy investitsiyalarning muhim yo‘nalishiga aylantnoqda. Mikromoliyalashtirish esa qishloq xo'jaligi darajasida muhim o‘rin egallashi mumkin. U past daromadli aholiga o‘z mablag'iarini resurslar va energiyani tejashga joriy qilish hamda ushbu faoliyatning risk darajasini pasaytirish imkonini beradi.
“Yashil moliyalashtirish” iqtisodiy o‘sish, atrof muhit muhofazasi va moliya institutlarini o'zaro bog'lovchi element sifatida “yashil qtisodiyot” konsepsiyasining markazida turadi. Bu borada “yashil moliyalashtirish” “yashil iqtisodiyof’ga o'tish imkonini beruvchi real moliyaviy dastakdir (4.2.1-rasm).
IqtLsodiy o'siih:
yangi texnologiyalamt rivojlantirish va ommalashtirish,
ekologik yo'nalishdagt kompaniyalar omtnaviyligini oshirish;
uglerod bozorlanmng amal qilish mexanizrnini ishlab chiqtsh.




Moliya sohasi:
innovatsion moliyaviy
inahsulotlami yaratish,
yangi tannoq va texnologiyalami
moliyalashtirish.
risk-menejmentni qo'Uash.
uglerod bczorlarining samaralt
faoiiyati.

"Yashil moliyalashtirish'':
-"yashil tcxnologiyalaf va
kompaniyalanii moliyalashtirish,
-"yashil investitsiyalar'' uchun
sharoitlar yaratish.
-uzoq muddatli stratcgik
loyibalanu reialashtinshda atrof-
muhnga ta'sir darajasini Itisobga
olish,
-uglerod bozortanning samarati
faoiiyati.

Atrof-muhit mubofazmi:
"yashil texnologivalar” va
kompaniyalar bisobiga tabiiy
resursliir muhofazasim
ta'niinlash;
qonun dcirasida atrof-muhitni
muhofaza qilishnmg ustuvor
yo'nalishlarim aniqlash va
takomillashtinsh.
faot uglerod bozorlart

1. 
   rasm. “Yashil moliyalashtirish” tizimidagi o‘zaro
   bog‘liqlik¹⁰⁸
   

“Yashil moliyalashtirish” manbalarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:

• 
  davlat byudjeti mablag‘lari;
  
• 
  xalqaro moliya tashkilotlari mablag'lari;
  
• 
  xususiy sektor mablag‘lari (ichki va tashqi).
  

Moliyaning turli yo‘nalishlari “yashil moliyalashtirish” tarkibiga kiradi va ularni quyidagi yirik uch guruhga birlashtirish mumkin: