Mineralogiya

Lamprofillit- Na₂Sr Fe Ti₂ [SiO₄ ]₃(F,OH).

Tarkibida ba`zan bor-2% gacha, F-1,8 gacha bo`ladi. Rombik singoniyali, kristall qiyofasi «S»o`qi bo`yicha cho`zinchoq, ayrimda uzunligi 20 sm gacha bo`ladi. U oltin rang-qo`ng`ir tovlanadi, yaltirashi shishadek. Uning qattiqligi 2-3, mo`rt, ulanish tekisligi (100) bo`yicha o`ta mukammal, solishtirma og`irligi 3,5.

Lampofillit nefelinli sienitlarda va ularning pegmatitlarida egirin, nefelin, evdialit, sodalit, murmanitlar bilan birga uchraydi.

Kalamin-Zn₄[Si₂O₇][OH]₂H₂O.

Tarkibida: ZnO-67,5, SiO-25%, H₂O-7,5% aniqlangan. 500^o gacha qizdirilganda tarkibidagi suvning yarmisi ajralib chiqadi, shaffofligi yo`qolmaydi, qolgan qismi kristall panjarasi buzilgandan keyin yo`qoladi. U rombik singoniyali, simmetriya ko`rinishi rombo-piramidal. Mineral agregatlari ko`pincha radial shu`la kabi tuzilgan, ayrimda buyraksimon yoki staliktit massalar tarzida uchraydi. U odatda rangsiz, ayrimda sariq, qo`ng`ir, yashil va havo rang kabi tovlanadi. Yaltirashi shishadek, ulanish tekisligi yuzalarda-sadafdek, qattiqligi 4-5. ulanish tekisligi (110) bo`yicha mukammal, solishtirma og`irligi 3,5.

Kalamin-sulfid qo`rg`oshin-rux konlarining oksidlanish zonalarida smitsonit, serussit, limonit va boshqa minerallar bilan birga paydo bo`ladi. U smitsonit bilan birga muhim ruh ma`dani hisoblanadi va odatda yirik uyumlar hosil qiladi.

Soizit-Ca₂AI₃[Si₂O₇][SiO₄]O[OH].

Tarkibida: CaO-24.6%, AI₂O₃-33,9%, SiO₂ -39,5%, H₂O-2%, ayrimda Fe₂O₃ -2-5% gacha bo`ladi. Rombik singoniyali, simmetriya ko`rinishi rombodipiramidal, kristallari prizmatik, agregatlari nayzasimon yoki donador tuzilgan bo`ladi. U kulrang tovlanadi, yaltirashi shishadek, qattiqligi 6, ulanish tekisligi (010) bo`yicha mukammal, notekis yuzalar hosil qilib sinadi, solishtirma og`irligi 3,3. Mikroskopda optik belgilariga qarab aniqlanadi. Soizit intruziv jinslardagi plagioklazlarning gidrotermal o`zgargan mahsuloti bo`lib yuzaga keladi. Bulardan tashqari, kristallik slaneclarda va amfibollarda uchraydi.

Epidot-Ca₂(AIFe)₃[Si₂O₇][SiO₄]O(OH).

Tarkibida: CaO 23,5%, AI₂O₃-24,1%, Fe₂O₃-12,6%, SiO₂-37,9%, H₂O-1,9% gacha aniqlangan. Monoklin singoniyali, simmetriya ko`rinishi rombo-prizmatik. Kristall qiyofasi prizmatik «V» o`qi bo`yicha cho`ziq, ayrimda nayzasimon. Epidotning rangi har xil tusda, yashilroq, sariq, qora, kul rang tovlanadi. Yaltirashi shishadek shaffof, qattiqligi 6,5, ulanish tekisligi (001) bo`yicha mukammal, solishtirma og`irligi 3,3-3,4. Tabiatda eng ko`p tarqalgan xillari pista rang-yashil rangiga va qiyofasiga qarab osonlik bilan aniqlanadi. Epidot tabiatda hosil bo`lish sharoitlari va u bilan birga uchraydigan minerallar paragenezisi gidrotermal sharoitda yuzaga kelishi aniqlangan. Bulardan tashqari, kontakt-metasomatik konlarda kvars, xlorit, kalsit va sulьfid minerallari bilan yirik uyumlar hosil qiladi.

Ortit-(Ca,Ce)₂(AI,Fe)₃ [Si₂O₇][SiO₄]O(O,OH).

Tarkibida: Ce₂O₃ -6% gacha, (La. . .)₂O₃ -7% bo`ladi. Bulardan tashqari FeO,MgO, MnO 8% gacha, V<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, Si<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, ThO<sub>2</sub> -3,8% gacha aniqlangan. Monoklin singoniyali, simmetrik ko`rinishi rombo-prizmatik, qalin ustunsimon, ayrimda nayzasimon, ko`pincha xol-xol donalar tarzida topiladi. Rangi qoramtir, mumdek qora, goho sariq, yaltirashi shishadek (mumsimon), yog`langandek. Ortitning qattiqligi 6, ancha mo`rt, chig`anoqqa o`xshash yuzalar hosil qilib sinadi. Uning solishtirma og`irligi 4,1, radioaktivlik xususiyatga ega. Tabiatda qora rangiga, mumsimon yaltirashiga, notekis yuzalar hosil qilib sinishi ortit uchun mansub belgi hisoblanadi. Ortit xol-xol dona holida ko`pincha intruziv jinslarda granit, sienit va ularning pegmatitlarida, ba`zan gneys, kontakt-metasomatik konlarda ham topilgan.

Ilvait- CaFe₂Fe[Si₂O₇].[OH].

Tarkibi o`zgaruvchan. CaO-13,7%, FeO-35,2% Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>-19,6%, SiO<sub>2</sub>-29,3%, H2O-2,2%. Rombik singoniyali, ko`rinishi rombo-dipiramidal, ko`pincha prizmaga o`xshash. Tabiatda yaxlit donador massalar, ayrimda shu`la kabi joylashgan nayzasimon agregatlar holida topiladi. Rangi qora, qo`ng`ir yaltiroq tovlanadi. Yaltirashi yog`langandek, yarim metall kabi. Uning qattiqligi 5,5-6, mo`rt ulanish tekisligi (001) va (010) bo`yicha mukammal, notekis, qisman chig`anoqsimon yuzalar hosil qilib sinadi. Solishtirma og`irligi 3,8-4,1. Ilvait kontakt- metasomatik temir konlarida granatlar (andradit), gedenbergit, magnetit temir va mis sulьfidlari bilan bir assotsiatsiyada uchraydi. Nurash zonalarida parchalanib, limonit, ba`zan marganes gidrooksidlari hosil qiladi.

Berill-Be₂AI₂[Si₆O₁₈ ].

Tarkibida: BeO-14,1%, AI₂O₃-19,0%, SiO₂-66,9%, aralashma holida K₂O, Li₂O, Rb₂O-7% gacha uchraydi. U geksagonal singoniyali, ko`rinishi digeksagonal-dipiramidal. Berillning kristallari aniq tuzilgan ustunsimon yoki prizmatik qiyofaga ega. Uning rangi och yashil, sarg`ish, yashil, havo rang, tiniq yashil (13-rasm). Rangsiz shaffof hillari ham uchraydi. Rangiga qarab quyidagi xillarga bo`linadi. 1) zumrad och yashil, yashil va shaffof xillari eng qimmatbaho hisoblanadi. 2) akvamarin-tiniq ko`kimtir havo rang, 3) vorobьevit-pushti rangli va 4) geliodor-sariq shaffof. Bularning barchasi shishadek yaltiraydi. Uning qattiqligi 7,5-8,0, ancha mo`rt, ulanish tekisligi (1010) prizma va (0001) pinakoid bo`yicha mukammal emas, notekis yuzalar hosil qilib chig`anoqqa o`xshab sinadi. Solishtirma og`irligi 2,6-2,9.

13-rasm. Berill.

Berill nordon va ishqorli intruzivlarning pegmatitlarida paydo bo`ladi. Ba`zan pnevmatolit-gidrotermal jarayonlarda yuzaga keladi. Ushbu jarayonlarda berill topaz, turmalin, fluorit, fenokit, xrizoberill, volframit, kammiteritlar bilan bir paragenetik assotsiatsiyalarda ko`rish mumkin. Berill ayrim konlarda yirik, gigant kristallar (AQSH da og`irligi 16 tonnagacha), uzunligi 5 m gacha va ko`ndalangi 1,5 m gacha topilgan. Rangi chiroyli, shaffof xillari zumrad, akvamarin zargarlikda ishlatiladi.

Ashirit-Cu₆[Si₆O₁₈]∙.6H₂ O yoki CuSiO₃.∙ H₂O.

Tarkibi: CuO-50,5%, SiO₂-38,1%, H₂O-11,4%. Trigonal singoniyali, ko`rinishi romboedrik. Kristall qiyofalari kalta, uchlari nayza ustunchalar shaklida bo`ladi. Ashiritning rangi zumrad-yashil, chizig`i yashil, yaltirashi shishadek, shaffof. qattiqligi 5 mo`rt, ulanish tekisligi romboedr bo`yicha mukammal, solishtirma og`irligi 3,3. u mis konlarining nurash zonalarida paydo bo`ladi.