Mineralogiya



Download 1,54 Mb.
bet2/127
Sana13.09.2021
Hajmi1,54 Mb.
#173025
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   127
Bog'liq
MINERALOGIYA

So`z boshi. .
Sanoatning biron sohasi yo`qki, unda foydali qazilmalarni tashkil qiluvchi minerallar bevosita, yoki qaytadan ishlangan mahsulot sifatida qo`llanilmasin. Masalan-temir ma`danlari, metallurgiya, mashinasozlik, kemasozlik, temir yo`l, baland inshoatlar, asbob-uskunalar, keng iste`mol mollari uchun asosiy manbaa hisoblanadi.

Sanoatning tez surgatlar bilan rivojlanishida, suyuq mineral yoqilg`i-neft va uning qayta ishlangan mahsulotlari katta rol o`ynaydi. Rangli metallurgiya, elektr sanoati, samolyotsozlik va boshqa turli tarmoqlarda mis, ruh, qo`rg`oshin, aluminiy, nikel, kobalt muhim ahamiyatga ega. Nodir metallar volfram, molibden, sirkoniy, gafniy, niobiy, tantal, germaniy, reniy, kadmiy va boshqalarning asosiy iste`molchilari harbiy qurol-aslaha, elektronika, energetika sohalari hisoblanadilar. Kimyo sanoatining takomillanishi mineral xom ashyolarga bog`liq. Masalan, sulfat kislota oltingugurtga boy temir kolchedani-piritdan olinadi. Bulardan tashqari, sof tug`ma elementlaridan tashkil topgan minerallar-oltingugurt, simob, galloid birikmalar selitra, fluorit hamda boshqa kimyoviy elementlar-kaliy, natriy, magniy, bor elementlarining minerallari kimyoviy preparatlar tayyorlashda qo`llaniladi. Rezina sanoatida oltingugurt, talk, barit va boshqalar ishlatiladi. O`tga chidamli mahsulotlar tayyorlashda-asbest, grafit, magnezit qo`llaniladi. Bo`yoqchilikda emal va glazurlar (sirlash) tayyorlashda-galenit, sfalerit, barit, mis, temir va margimush oksidi minerallaridan foydalaniladi. Yozuv qog`ozlar tayyorlashda talk, kaolin, oltingugurt, achchiqtosh, magnizitlar ishlatiladi.

Inson hayotida bezak va qimmatbaho minerallarning ahamiyati katta. Ko`pincha bezak va badiiy buyumlar pushti rangli rodonit, rang-barang yashma, marmar, kvargit va boshqalardan yasaladi. Keyingi yillardagi atom energetikasi, harbiy sohalarning rivoji radioaktiv elementlardan foydalanishning jadal surgatlar bilan o`sishini ta`minlamoqda.

Shuning uchun ushbu o`quv qo`llanma nafaqat yer haqidagi fanlar bo`yicha mutaxassislar uchun, balki boshqa sohalar uchun ham zarur. Bu o`rinda yakkayu yagona qo`llanma hisoblangan A.G. Betextinning mineralogiya kursi 1969 yilda o`zbek tilida tarjima qilingan va obyektiv sabablarga ko`ra oxirgi 35 yillik yangi ma`lumotlarni o`zida mujassamlashtirmagan. Bunday vaziyatni bartaraf etish uchun mualliflar ushbu o`quv qo`llanmani tayyorlashga kirishdi. O`quv qo`llanma oliy o`quv yurtlarining geologiya, foydali qazilma konlar geologiyasi va razvedkasi, neft-gaz konlari, kimyo-texnologiya, kon metallurgiyasi va boshqa ixtisosliklar bo`yicha kunduzgi va sirtqi bo`limlarida ta`lim olayotgan talabalar uchun yordam sifatida yozilgan. Kitob ikki qismdan iborat bo`lib, uning birinchi qismida asosiy e`tibor minerallarni aniqlash va ularning fizik-kimyoviy xususiyatlarini o`rganish uchun yo`l ochib beradigan ma`lumotlar berilgan. Shu bilan birga, talabalar uchun minerallarning diagnostik belgilari hamda minerallarning fizik-kimyoviy xususiyatlari haqida so`z yuritiladi. Bulardan tashqari, ushbu kursning nazariy qismida yer qobig`idagi mineral hosil qiluvchi jarayonlar qisqacha ta`riflanadi. Bunda tog` jinslari bilan genetik jihatdan bog`liq bo`lgan foydali qazilma konlari minerallarining assotsiaciyalari haqida ma`lumot beriladi. Ushbu ma`lumotlar qo`llanmaning oxirida (1-15 jadvallar) keltirilgan jadvallarda ta`riflanadi.

O`quv qo`llanmani tayyorlashda chet ellarda chop etilgan darsliklar qatorida A.G Betextinning mineralogiya kursidan, qator minerallar hamda ekzogen va metamorfogen jarayonlar ta`rifidan to`liq foydalanildi.

O`quv qo`llanmani nashrga tayyorlashda fakultet katta o`qituvchisi A.Yu.Nurumova va o`quv ustasi O.V.Azimovalarga samarali mehnatlari uchun mualliflar o`z minnatdorchiliklarini izhor qiladilar.

Kirish.
Mineralogiya geologiyaning eng qadimiy tarmoqlaridan biri. Dastlabki ma`lumotlar eramizdan avval yunon olimi Teofrastning toshlar haqida va Katta Pliniy kitoblarida berilgan. O`rta asrda Sharqda mineralogiya faniga Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy va boshqalar asos solishgan. Ayniqsa, Beruniyning "Kitob al Javohir fi Ma`rifat al-Javohir" qimmatbaho toshlarni bilib olish bo`yicha ma`lumotlar to`plami diqqatga sazovor. Bu kitobda Beruniy, 300 dan ortiq minerallar va ular turlarining xususiyatilari, qo`llanilishi, hosil bo`lish sharoitlari, rangi, qattiqligi va solishtirma og`irligi to`g`risida ma`lumot beradi. XVII-asrning birinchi yarmida yozilgan "Bahr ul-Asror" (Sirlar dengizi) asarining muallifi Mahmud ibn Vali ham mineralogiyaning taraqqiyotiga katta hissa qo`shadi, bu asarda qimmatbaho metall va minerallarning sifatini tekshirish usullari haqida ko`p ma`lumotlar keltiriladi.

Mineralogiya Yevropada XVI asrning boshlarida fan bo`lib shakllangan. Bu davrda Leonardo da Vinchi, keyinroq R.Dekart, N.Steno (1638-1686), X.Guygens, R.J.Gayui (1733-1822) va rus olimlaridan M.V.Lomonosov, V.M.Severgin, N.I.Kashkarovlar mineralogiyaga ko`proq e`tibor bera boshladilar. Shved olimlaridan K.Linney va A.Kronshtedtlar minerallarning tarkibini kimyoviy tahlil usuli bilan o`rganishni yo`lga qo`ydi. XX asrning boshlarida yuzaga kelgan ikki yangi yo`nalish, mineralogiyaning yanada rivoj topishini ta`minladi. Bulardan biri - genetik yo`nalish bo`lib, yer qobig`ining turli qatlamlardagi minerallarning hosil bo`lish jarayonlari har tomonlama puxta o`rganildi. Bu yo`nalishga V.I.Vernadskiy, A.E.Fersmanlar asos soldilar.

Ikkinchi yo`nalish Ye.S.Fyodorov tomonidan geometriya usulida isbotlangan kristalloximiya tahlili nazariyasidir. Uning nazariyasi bo`yicha, har bir mineral kristall tarkibidagi kimyoviy elementlarning o`zaro joylashishi qat`iy simmetrik qonuniyatlarga bo`ysingan bo`lib, elementlarning joylashishi bilan kristallarning tashqi ko`rinishi (shakli) bir-biriga mos ekanligini aniqladi.

Bundan tashqari, XX-asrning 20-yillarda har bir mineral o`ziga xos ichki tuzilishga ega ekanligi rentgen nurlari yordamida amalda isbot qilindi.

Keyingi yillarda fizika, kimyo fanlari yutuqlarining samaralari, texnika va xalq xo`jaligi uchun zarur bo`lgan mineral xom ashyolar izlab topish zarurati mineralogiyaning tez surgatda o`sishiga zamin tayyorladi. Hozir mineralogiyaning quyidagi tarmoqlari mavjud.


Download 1,54 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   127




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish