Mineral o‘G‘itlar va tuzlar kimyoviy texnologiyasi 140 14,15–mavzular: ekstraksion fosfat kislota ishlab chiqarish

MINERAL O‘G‘ITLAR VA TUZLAR KIMYOVIY TEXNOLOGIYASI 
147 
14.3 – rasm. Digidratli usulda ekstraksion fosfat kislota ishlab chiqarish 
sxemasi: 
1 – fosfatli xomashyo uchun bunker; 2 – og’irlik o’lchov me’yorlagichi; 3 – ikki 
bankali ekstraktor; 4 – sulfat kislota saqlagich; 5 – botirma nasoslar; 6 – sulfat 
kislota saqlagich; 7 – sirkulyatsiyali botirma nasos; 8 – bug’latgich; 9 – tomchi 
ushlagich; 10 – kondensator; 11 – barbotajli neytrallagich; 12 – karusel vakuum-
filtrining tarnovlari; 13 – separatorlar; 14 – filtrli to’qima regeneratsiyasidan 
hosil bo’luvchi suspenziyaning oraliq yig’gichi; 15, 16, 17 – birinchi (asosiy) 
filtrat uchun (15), aylanma fosfat kislota uchun (16), yuvindi filtrat uchun (17) 
barometrik yig’gichlar. 
Ekstraktordagi suspenziyaning suyuq va qattiq fazalari nisbati, ya’ni S:Q = 
(1,7

2,5):1 da ushlab turiladi. Suspeziya birinchi reaktordan ikkinchisiga oqib 
tushadi, u yerdan uning asosiy qismi kuchli botirma nasoslar 7 (quvvati 600 m
3
/s 
bo’lgan ikkita nasos) yordamida vakuum-bug’latgich 8 ga beriladi. Vakuum-
bug’latgich rezervuardan iborat bo’lib, u yerda vakuum-nasos yordamida 
pastaytirilgan bosim ushlab turiladi. Shu tufayli unga tushadigan suyuqlik go’yoki 

---

MINERAL O‘G‘ITLAR VA TUZLAR KIMYOVIY TEXNOLOGIYASI 
148 
qizdirilgandagi kabi qaynaydi, natijada esa undan ma’lum miqdordagi suv bug’lanadi. 
Bu esa xararatning 3-5
O
C ga kamayishiga olib keladi (haroratning keskin kamayishi 
mumkin emas). Vakuum-bug’latgichdan chiqadigan gazlar tomchi ushlagich 9 orqali 
ustki kondensator 10 ga o’tkaziladi, u yerda suv bug’i kondensatsiyalanadi va ftor 
birikmalarining ma’lum bir qismi ushlab qolinadi. Gazlarni ftordan tozalashning 
oxirgi bosqichi barbotaj neytrallagich 11 da amalga oshiriladi. 
Mahsulot sifatidagi suspenziya tarnovli karusel filtrga kelib tushadi, u yerda 
uch filtratli sxema bo’yicha gips ajratiladi va yuviladi. Aktiv sirt yuzasi 80 m
2
bo’lgan 
filtr kattaligi: uzunasi – 3,27 m, ichki eni – 0,97 m, tashqi – 1,92 m, chuqurligi – 0,2 
m bo’lgan tarnovdan iborat. Filtrlovchi material sifatida fosfat kislotaga chidamli 
bo’lgan – lavsanli va boshqa sintetik to’qimalar ishlatiladi. 
Gaz-suyuqlikli aralashma separator 13 larda ajratiladi, ularda vakuum-nasoslar 
yordami bilan 65-85 kPa li vakuum sharoiti ushlab turiladi. Birinchi filtrat F
1
tayyor 
mahsulot yig’gichi 15 ga yuboriladi, uning bir qismi aylanma kislotaning barometrik 
yig’gichi 16 ga quyilish orqali o’tadi. U yerga, shuningdek cho’kmani uchinchi filtrat 
F
3
bilan yuvishdan hosil bo’lgan ikkinchi filtrat F
2
ham tushadi. Filtrat F
3
– 
suspenziya cho’kmasining filtrli to’qimani regeneratsiyalash (yig’gich 14) dan 
olingan eritma va qaynoq (60-70
O
C) toza suv bilan yuvilishi natijasida hosil bo’ladi 
(yig’gich 17). Yuvilgan gips tarnovdan chiqindixonaga, agarda suspenziya shaklida 
chiqarilsa yig’gichga yoki «quruq» holda chiqarilsa transportyor lentasiga uzatiladi. 
Filtratlardagi P
2
O
5
miqdori – boshlang’ich xomashyo sifatida apatit konsentrati 
ishlatilganda: F
1
da – 28-32%, F
2
da – 22-25%, F
3
da esa – 5-10%; fosforit 
flotokonsentrati ishlatilganda esa: F
1
da – 21-22%, F
2
da – 14-15%, F
3
da esa – 5-7% 
bo’ladi. 
Ekstraksiya uchun 93% li sulfat kislota ishlatish afzaldir. Bunda texnologik 
jarayondagi suv balansi yaxshilanadi – gipsning yuvilishini ko’p miqdordagi suv bilan 
amalga oshirish imkoniyati yaratiladi. Natijada chiqindixonaga chiqariluvchi 
fosfogips bilan yo’qotiladigan fosfat kislota va zararsizlantirish lozim bo’lgan oqava 
suvlar miqdori kamayadi. 
Kislota konsentratsiyasining oshirilishi olinadigan fosfat kislotadagi P
2
O
5 
miqdorini o’zgartirmaydi, uning konsentratsiyasi yuqorida ta’kidlanganidek, gips 
kristallanishining optimal sharoiti orqali oldindan belgilanadi. Yanada kattaroq 
konsentratsiyali sulfat kislota ishlatilganda issiqlik ajralishi (suyultirish issiqligini 
ortishi hisobiga) keskin ortadi, ammo uni esa sistemadan ajratib olish talab etiladi. 
Digidratli usulda fosfat kislota olishda fosfat xomashyosi tarkibidagi barcha 
ftorning (asosan SiF
4
tarzida) 3-5% igina gazli faza bilan ajraladi (

80%i mahsulot 
kislotasiga, 15-17%i esa fosfogipsga o’tadi). sovutish usuli va ventilyatorning 
uzatishga bog’liq holda ekstraktordan ajratib olinadigan gaz tarkibidagi ftoridlar 
konsentratsiyasi, ftor hisobida 0,2-2,5 g/m
3
ni tashkil etadi. Ekstraksiya sexida 
o’rnatilgan absorbsiya sistemalari, asosan, chiqindi gazlarini tozalash uchun 

---