Mineral o‘G‘itlar va tuzlar kimyoviy texnologiyasi 140 14,15–mavzular: ekstraksion fosfat kislota ishlab chiqarish

MINERAL O‘G‘ITLAR VA TUZLAR KIMYOVIY TEXNOLOGIYASI 
143 
boricha kamto’yingan eritmadan kristallanishini ta’minlash lozim. Bu shart-sharoitlar 
suspenziyaning intensiv aralashtirilishini, uning resirkulyatsiyasini (boshlang’ich 
komponentlarni kiritish qismiga qaytarish), sulfat va aylanma fosfat kislotalarni 
oldindan aralashtirishni va boshqa yo’l-yo’riqlarni amalga oshirish yo’li bilan 
ta’minlanadi. Ekstraksiyalashning digidratli usulida esa, aksincha, ixcham sharsimon 
kristallar bo’laklari hosil qilish xususiyatiga ega bulgan yuqori to’yinuvchanlik ushlab 
turiladi. 
Kalsiy sulfatning kristallanishiga eritmadagi qo’shimchalar ham ta’sir etadi. 
Kristallanishga eritmada (AlF
n
)
(3-n)+
turidagi kompleks ionlar hosil qiluvchi alyuminiy 
va ftor birikmalari kabi qo’shimchalar yanada ko’proq ta’sir qiladi; (AlF
n
)
(3-n)+
kompleks ionlari kristallarning ma’lum tomonlariga so’rilib, izometrik yassi gips 
kristallari va oltiqirrali yarimgidrat prizmalari ajralib chiqishiga sabab bo’ladi.
Suspenziyaning suyuq fazasida sufatlar miqdorini optimal darajada ushlab 
turish mahsulot kislotasiga yuqori darajadagi P
2
O
5
o’tishiga erishishda muhim sharoit 
hisoblanadi. Sulfatlar konsentratsiyasining pasayishi natijasida fosfat minerallarining 
parchalanish darajasi va tezligi kamayadi, shu bilan birgalikda SO
4
2-
va HPO
4
2-
ionlarining radiuslari yaqin bo’lganligi sababli kalsiy sulfat kristall panjarasiga kalsiy 
fosfatlarning o’rinlashishi («P
2
O
5
egallash») 
ortadi. 
Erkin 
sulfat 
kislota 
konsentratsiyasining ortishi P
2
O
5
egallashni kamaytiradi, ammo fosfat zarrachalari 
sirtida diffuziyalanish va parchalanishni pasaytiruvchi kalsiy sulfatning quyqali 
mustahkam qatlami hosil qilib kristallanishiga olib keladi. Shuning uchun amaliyotda 
parchalanishga ulgurmay qoladigan xomashyo, P
2
O
5
egallash va cho’kmani vakuum-
filtrda to’la yuvmaslik hisobidan minimal yo’qotilishga erishish uchun yo’naltirilgan 
optimal sulfatli tartib (rejim) tanlanadi. 
Ekstraksiyalashning optimal sharoitida fosfat minerallarining parchalanish 
tezligi yetarlicha yuqori bo’ladi, jarayonning davomiyligi esa kristallanish tezligi va 
kalsiy sulfat kristallarining o’sishi orqali aniqlanadi. Amalda ekstraksiyalash 
davomiyligi xomashyo turi va jarayon tartibiga qarab 4-8 soat ni tashkil etadi. Bu 
yetarlicha yirik (albatta, cho’ktirishning optimal sharoitiga amal qilinganda), filtrda 
oson ajraluvchi kristallar hosil bo’lishini ta’minlaydi va reagentlarni qisqa muddatda 
qo’shish natijasida yuzaga keluvchi jarayon ko’rsatkichlariga salbiy ta’sir etuvchi 
omillardan yiroq bo’lishga olib keladi. Jarayon davom etishining kerakli vaqti, 
tegishlicha reaksion hajm (ekstraktor) tanlash va u orqali reaksion massa (suspenziya) 
ning sekinlik bilan, ammo shiddatli aralashtirilgan holda o’tishi hisobiga ta’minlanadi. 
Reaksion hajm sifatida bir, ikki va undan ortiq sondagi reaktorlar ishlatiladi. Masalan, 
aralashtirgichlar bilan ta’minlangan va to’siqlar bilan ajratilgan bir necha 
bo’linmalardan iborat to’g’ri burchakli katta rezervuar shaklidagi bir bankali 
ekstraktor; bo’linmalarga ajratilgan yoki to’siqsiz 2-8 silindrik ekstraktorlardan iborat 
pog’onali qurilma (kaskad) kabilardan foydalaniladi. 

---