Mineral o‘G‘itlar va tuzlar kimyoviy texnologiyasi 112 11–mavzu: termik fosfat kislota ishlab chiqarish

---

MINERAL O‘G‘ITLAR VA TUZLAR KIMYOVIY TEXNOLOGIYASI 
112 
11–mavzu: TERMIK FOSFAT KISLOTA ISHLAB CHIQARISH 
 
Reja: 
1.
Termik fosfat kislota olishning fizik-kimyoviy asoslari 
2.
Termik fosfat kislota ishlab chiqarish 
3.
Superfosfat kislota ishlab chiqarish 
 
Tayanch iboralar:
fosfor, termik fosfat kislota, termik fosfat kislota 
ishlab chiqarish, superfosfat kislota ishlab chiqarish.
 
1. Termik fosfat kislota olishning fizik-kimyoviy asoslari.
Termik fosfat kislota elementar fosforning oksidlanishi (yondirilishi) va hosil 
qilingan mahsulotlarni gidratlanishi natijasida olinadi. P
4
O
10
ning gidratlanishi 
bosqichma-bosqich meta-, di- va ortofosfat kislotalar hosil bo’lish bilan boradi: 
700
O
C da 
nP
4
O
10
+ 2nH
2
O = 4(HPO
3
)
n
; 
450
O
C da 
4(HPO
3
)
n
+ 2nH
2
O = 2nH
4
P
2
O
7
; 
230
O
C dan pastda 
2nH
4
P
2
O
7
+ 2nH
2
O = 2nH
3
PO
4
; 
Gidratatsiyaning umumiy tenglamasi: 
P
4
O
10
+ 6H
2
O = 4H
3
PO
4
tenglama orqali ifodalanadi. 
1 kg fosforning yonishida ajraladigan issiqlik miqdori 23614 kj ni, gidratlanishi 
natijasida esa 3035 kj ( yoki 1 kg H
3
PO
4
ga 1017 kj) ni tashkil etadi. H
3
PO
4
ni 
mahsulot kislotasi konsentratsiyasigacha suv bilan suyultirilganda qo’shimcha 
miqdordagi issiqlik ajralib chiqadi. Texnik termik kislotada 73% dan kam bo’lmagan 
H
3
PO
4
bo’ladi. 
Termik fosfat kislota ikki: bir bosqichli va ikki bosqichli usullar bilan olinishi 
mumkin. Bir bosqichli usul pechdan chiqayotgan gazni (fosfor bug’larini oldindan 
kondensatlanmasdan) yoqish va hosil bo’lgan P
4
O
10
ni gidratlanishiga asoslangan. Bu 
usulning soddaligiga qaramay, kam qo’llaniladi, chunki pech gazi tarkibidagi fosfor 
bug’larining konsentratsiyasi oz bo’lganligi sababli uni qayta ishlashda juda yirik, 
katta o’lchamdagi jihozlar talab etiladi. Bundan tashqari, gaz tarkibidagi begona 
qo’shimchalar (chang) hosil qilinadigan kislotani ifloslantiradi. Bu usulning asosiy 
kamchiligi shundaki, fosfor pechi va fosfat kislota olish tizimlari bir vaqtda ishlashi 
talab etiladi. 
Termik fosfat kislota asosan ikki bosqichli usulda, ya’ni fosfor pechi 
tarkibidagi gazdan fosforni kondensatlash va so’ngra uni fosfat kislotaga aylantirish 
orqali ishlab chiqariladi. Bunda toza holdagi kislota olinadi va fosforning 

---