Milliy pensiya tizimini isloh etishning o’ziga xos xususiyatlari nazarov Nodirjon Naimova Gulnigor

---

MILLIY PENSIYA TIZIMINI ISLOH ETISHNING O’ZIGA XOS 
XUSUSIYATLARI
 
Nazarov Nodirjon
Naimova Gulnigor 
Toshkent moliya instituti magistrantlari 
 
Bugungi kunda xorijiy mamlakatlar Pensiya fondlari amaliyoti shuni 
ko’rsatmoqdaki, dunyo mamlakatlari aholisining demografik o’zgarishi, 
iqtisodiyotning rivojlanishi sari aholining turmush tarzi yaxshilanishi natijasida 
ularning o’rtacha umr ko’rish yoshining oshib borayotganligi va mexnat faoliyati 
bilan band bo’lgan aholiga nisbatan pensionerlar ulushining oshib borayotganligi 
natijasida Pensiya fondlarini moliyaviy ta’minlashda yuzaga kelayotgan 
muammolar avlodlar birdamligiga asoslangan pensiya tizimidan jamg‘arib 
boriladigan nodavlat pensiya fondlarini tashkil qilish va ularning moliyaviy 
daromadlarini oshirishda jamg‘arma mablag‘larini investitsion faoliyatini 
shakllantirish va ularni samarali boshqarish mexanizmlarini ishlab chiqishni taqazo 
qilmoqda. 
O’zbekistonda pensiya tizimini isloh qilish va takomillashtirishdan asosiy 
maqsad aholini ijtimoiy farovonligini oshirish hisoblanadi. Bunday ijtimoiy 
qo’llab-quvvatlash O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-2021 yillarda 
mamlakatimizni rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar 
strategiyasida ham o’z aksini topgan: “Aholining real pul daromadlari va xarid 
qobiliyatini oshirish, kam ta’minlangan oilalar sonini va aholining daromadlari 
bo’yicha farqlanish darajasini yanada kamaytirish...”
1
mazkur sohaga ye’tibor 
jiddiy yekanligini ko’rsatmoqda. Milliy pensiya tizimlarini isloh qilishda, avvalo 
unga birinchi navbatda ta’sir yetuvchi omillarni tahlil yetish kerak:
1.
Ijtimoiy omillar – davlatdagi jamoatchilik va mehnat munosabatlarining 
rivojlanganlik darajasini belgilaydi. Ijtimoiy omillar namunasi sifatida davlatning 
tarixiy va yetnik-madaniy rivojlanish jihatlarini, milliy mentalitet, jamiyat 
hayotining diniy tomonlarini, davlat tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy siyosat 
strategiyasi va taktikasini, aholining ijtimoiy tarkibini, mehnat bozoridagi 
vaziyatni, mehnatga haq to’lanishi darajasini va hokozolarni keltirish mumkin;
2.
Iqtisodiy omillar – davlatning imkoniyatlarini va pensiya tizimi 
quriladigan, ishlaydigan iqtisodiy sharoitlarni belgilaydi. Iqtisodiy omillar qatoriga 
davlat moliyasining ahvoli, jamiyatning farovonlik darajasi, davlat tomonidan olib 
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish 
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni.

---

borilayotgan iqtisodiy siyosat strategiyasi va taktikasi, davlatning iqtisodiyotda 
tutgan o’rni, ishlab chiqarishning rivojlanish darajasi va shu kabilar kiradi; 
3.
Demografik omillar – jamiyatning pensiya himoyasiga talab-yehtiyojini 
o’zida aks yettirib, pensiya tizimining maqbul sifat va miqdoriy tafsilotlarini 
belgilashda muhim mo’ljal, yo’naltiruvchi mayoq hisoblanadi. Demografik 
omillarga boshqa ko’rsatkichlar qatori aholining yosh bo’yicha tarkibi, jamiyatda 
pensionerlar sonining ulushi, aholining o’sish darajasi, ish bilan band aholi va 
pensionerlar soni nisbati va shu kabilardir. 
Hozirgi kunda ko’plab mamlakatlarda pensiya tizimini isloh qilish, uning 
samaradorligi, adolatliligi va barqarorligini oshirish bu mamlakatlar hukumatlari 
oldida turgan yeng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Mavjud muammolarni 
bartaraf yetish pensiya tizimini isloh qilish orqali amalga oshirilib, bunga albatta, 
jahon amaliyotida o’zini oqlagan tajribalarni o’rganish va ularni joriy qilish orqali 
yerishiladi. 
Xalqaro pensiya nazariyasida “pensiya rejasi” (ba’zan pensiya sxemasi deb 
ham yuritiladi) tushunchasi asosiy o’rinni yegallaydi. Pensiya rejalari, o’z nomiga 
monand ravishda, ishchilarni mehnat faoliyatini yakunlagandan so’ng doimiy pul 
ta’minoti bilan ta’minlash uchun ulardan va ularni yollagan xo’jalik yurituvchi 
sub’ektlardan olingan pensiya badallaridan tashkil topgan aktivlarni rejali 
boshqarishni anglatadi. Pensiya rejalari dunyodagi yeng katta kapitalni o’zida 
jamlagan moliyaviy tizim hisoblanib, ularni boshqarishda moliyaviy menejerlar 
o’ziga xos mas’uliyat oladilar. 
O’zbekistonda bunday rejalar mavjud yemas, aksincha mamlakatimizda 
davlat pensiya ta’minoti amalda fuqarolarning keksayganda, mehnat layoqatini 
yuqotganda va nogiron bo’lganda ularni ma’lum bir mablag‘ bilan (pensiya, 
ijtimoiy nafaqa) ta’minlash bilan shug‘ullanadi. Xalqaro tajribalarda pensiya 
tizimining asosan ikki modeli xizmat ko’rsatmoqda. Bular: taqsimlovchi va 
jamg‘ariluvchi modellar. 
Pensiya ta’minotining taqsimlovchi modeli (pay-as-you-go system) 
avlodlarning birdamligi tamoyiliga asoslanadi va shuning uchun ham biramlik 
modeli deb ataladi. Mazkur tamoyilning mohiyati shundaki, katta avlodning 
(pensionerlarning) pensiya ta’minotiga ma’suliyat yosh avlod (iqtisodiy faol aholi) 
zimmasiga yuklatiladi. Taqsimlovchi tizim, avvalo, davlat tizimi hisoblanadi. 
Taqsimot modelida, odatda, mehnat staji va ish haqi miqdoriga qarab, 
pensiyalarning kafolatlangan darajasi o’rnatiladi, lekin pensiyalar darajasi unchalik 
katta bo’lmaydi, chunki uning asosiy vazifasi qashshoqlikdan muxofaza qilish 
bo’ladi. Mazkur tizimning kamchiligi sifatida uning demografik o’zgarishlarga 
bog‘liqligini ko’rsatish mumkin, jamiyatda iqtisodiy faol (real mehnat faoliyati 
bilan band) aholi ulushining kamayishi va yosh bo’yicha pensionerlar ulushining 

---

ortishi sharoitida to’lovlarni moliyalashtirish davlat byudjeti uchun qo’shimcha 
xarajatni, ko’p hollarda, defitsitni vujudga keltiradi. Jamg‘ariluvchi model (funded 
system) sug‘urta tamoyiliga asoslangan – pensiya to’lovi qatnashchilarning mehnat 
faoliyati daomida shakllangan jamg‘armasidan amalga oshiriladi, ko’pchilik 
tadqiqotchilar jamg‘ariluvchi tizimda shaxsiy hisoblarni yo’lga qo’yish zarurligini 
ta’kidlasalarda, Shvesiya, Singapur va Malayziya tajribasidan aytish mumkinki, 
jamg‘ariluvchi pensiya tizimi doirasida mablag‘ jamg‘arish va joylashtirishni 
shaxsiy hisoblarni yuritmasdan markazlashgan jamg‘armalar sharoitida ham 
amalga oshirilishi mumkin. Bunday model o’rtacha va yuqori darajadagi maosh 
bilan ishlovchilarga o’z bo’lajak pensiyasining darajasiga faol ta’sir ko’rsatish 
(avvalgi maoshi darajasiga mos darajada pensiya olishni rejalashtirish) 
imkoniyatini 
beradi.

Pensiya tizimiga ta’sir yetuvchi ijtimoiy, iqtisodiy va demografik 
omillarini chuqur o’rgangan holda milliy pensiya tizimini isloh yetishda 
quyidagilarni amalga oshirish maqsadga muvofiq:

Pensiya tizimiga ta’sir yetuvchi omillarni o’rgangan holda milliy 
pensiya tizimini isloh qilish;

Davlat pensiya tizimidan jamg‘arib boriladigan pensiya tizimiga 
o’tishni rag‘batlantirish; 

Aholini pensiyaga bo’lgan qiziqishini orttirish maqsadida xorij 
tajribasi asosida pensiya hisoblashning ballik tizimiga o’tish; 

Jamg‘arib boriladigan pensiya tizimini AT Xalq bankidan olish va 
aholining o’z ixtiyori orqali istalgan tijorat bankida yuqori foiz yevaziga jamg‘arib 
borishini yo’lga qo’yish; 

O’zbekistonda ham davlat tomonidan nazorat qilinadigan jamg‘arib 
boriladigan pensiya tizimi bilan birgalikda nodavlat pensiya fondlarini ham joriy 
yetish. 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1. Byudjetdan tashqari pensiya jamg’armasi. 
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil “O‘zbekiston Respublikasini 
yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli 
Farmoni. 
3. https://lex.uz/docs