Ingliz iqtisodchi olimi Dj. Xiks ta’limotiga ko‘ra «daromad» bu o‘zining to‘plangan boyliklarini kamaytirmagan holda o‘ziga hech qanday moliyaviy majburiyatlarni olmagan holda iste’mol tovarlari va xizmatlarini sotib olishi mumkin bo‘lgan maksimal pul summasidan tashkil

5-МАВЗУ.


5.1. O’zbekiston milliy hisoblar tizimi – iqtisodiy statistikaning uslubiy negizi.
5.2. Аholi sataistikasi


5.1. O’zbekiston milliy hisoblar tizimi –iqtisodiy statistikaning uslubiy negizi.

REJA:
5.1.1. Milliy hisoblar tizimi haqida tushuncha: asosiy yo‘nalishlar va ta’riflar.

5.1.2. Asosiy hisoblamalar tizimi.
5.1.3. MHTdan makroiqtisodiy tahlil va bashoratlash maqsadida foydalanish.


Tayanchiboralar: Miliiy hisoblar tizimi, milliy hisoblar tizimi hisoblamalari tasnifi, birlamchi daromadlar, daromadlarni taqsimlash hisoblamasining ko’rsatkichlari, yalpi ichki mahsulot, mavjud milliy daromd, sof milliy daromad.


1. Milliy hisoblar tizimi haqida tushuncha: asosiy yo‘nalishlar va ta’riflar.
MHT – jahonning barcha mamlakatlarida qo‘llanilayotgan makrodarajadagi bozor iqtisodiyotining holati va uning rivojlanishini o‘rganishda foydalaniladigan zamonaviy axborotlar tizimi bo‘lib hisoblanadi. Bu tizimning ko‘rsatkchilari va tasniflari o‘zida bozor iqtisodiyoti tarkibini, uning institutlari va faoliyat mexanizmini aks ettiradi. MHT davlatni boshqaruvchi organlar tomonidan bozor iqtisodiyotini tartibga solish maqsadida 1953 yildan boshlab, faqat rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda qo‘llanilgan bo‘lsa, xozirgi kunda 150dan ortiq mamlakatlarda qo‘llanilmoqda.
MHTning yana bir muhim yo‘nalishi «daromad» ko‘rsatkichini hisoblashga qaratilagan. Ingliz iqtisodchi olimi Dj.Xiks ta’limotiga ko‘ra «daromad» bu o‘zining to‘plangan boyliklarini kamaytirmagan holda o‘ziga hech qanday moliyaviy majburiyatlarni olmagan holda iste’mol tovarlari va xizmatlarini sotib olishi mumkin bo‘lgan maksimal pul summasidan tashkil topadi.
2. Asosiy hisoblamalar tizimi.
Hisoblamalar MHTning eng muhim qismi hisoblanadi. Ularda institutsional birliklar yoki korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, uy xo‘jaliklari va h.k.lar amalga oshirgan iqtisodiy operatsiyalar qayd etiladi. Qayd etilgan operatsiyalar shu mamlakat rezidentlari yoki xorij mamlakatlar rezidentlari orasida amalga oshirilgan bo‘lishi mumkin.
Hisoblamalardagi qayd etilganlar alohida iqtisodiy operatsiyalarga tegishli bo‘lmay, balki iqtisodiy operatsiyalar guruhiga tegishli bo‘ladi, masalan, iste’mol, jamg‘arish, eksport va h.k. ba’zi yozuvlar iqtisodiy operatsiyalarga tegishli bo‘lmagan (bunda ikki va undan ortiq institutsional birliklar orasidagi ixtiyoriy ravishdagi o‘zaro bog‘lanish nazarda tutiladi), balki ekstraordinar hodisalar (yong‘in, tabiiy ofat, urush va h.k.) natijasida aktivlar hajmining o‘zgarishini aks ettirishi mumkin.
MHT hisoblamalarida ikki tomonni bir-biridan ajratish lozim bo‘ladi: resurslar va resurslardan foydalanish (bunda buxgalteriya hisobidagi debet va kredit emas lekin pulga o‘xshash). Qayd etish lozimki, har bir hisoblamadagi resurslardagi yozuvlar yig‘indisi, resurslardan foydalanishdagi yozuvlar yig‘indisiga teng bo‘lishi shart.
Oraliq iste’mol – ishlab chiqarish jarayonida sarflangan tovar va xizmatlar qiymati, masalan, ishlab chiqarishda sarflangan xom-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, asbob-uskunalar qiymati, shuningdek, reklama agentliklari, yuridik konsultatsiyalar, transport agentliklari va h.k. xizmatlari uchun to‘lovlar va h.k.
Imoratlar, uskunalar va mashinalar ijarasi uchun to‘lovlar ham oraliq iste’molning muhim moddasi hisoblanadi. Lekin asosiy kapital iste’moli oraliq iste’mol hisoblanmaydi. Oraliq iste’mol qiymati oxirgi foydalanish bahosida hisoblanadi va unga barcha savdo-transport ustamalari ham qo‘shiladi.
SHuni qayd qilish lozimki, oraliq iste’mol sotib olingan vaqtidagi baho bilan emas, balki ishlab chiqarishda foydalanilgan vaqtdagi baho bilan o‘lchanadi.
YAlpi qo‘shilgan qiymat (YAQQ) – iqtisodiy faoliyatning muhim ko‘rsatkichi bo‘lib, u ishlab chiqarish hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va ishlab chiqarish bilan oraliq iste’mol orasidagi farq sifatida aniqlanadi. Agar ishlab chiqarish asosiy baholarda (mahsulotlarga subsidiyalar qo‘shilib, soliqlar ayrilgan holda) baholangan bo‘lsa, YAQQ ham shu baholarda baholanadi, agar u ishlab chiqaruvchi bahosida baholangan bo‘lsa (mahsulotlarga soliqlar qo‘shilib, lekin qo‘shilgan qiymat soliqlari, subsidiyalarni hisobga olmagan holda) YAQQ xam shu baholarda baholanadi. Keng ma’noda barcha sektor va tarmoqlar YAQQ yig‘indisi YAlpi ichki mahsulotga teng. Ammo amalda YAIM va YAQQni baholashdagi o‘ziga xos xususiyatlarni e’tiborga olib ular orasidagi bog‘lanishni quyidagicha izohlash mumkin:
GDP=VA+N-S
Bunda GDP – yalpi ichki mahsulot
VA – asosiy baholarda hisoblangan iqtisodiy barcha sektorlarning yalpi qo‘shilgan qiymati
N – mahsulotlarga bo‘lgan barcha soliqlar summasi
S – mahsulotlarga bo‘lgan subsidiyalar
Agar YAQQ ishlab chiqaruvchi bahosida baholangan bo‘lsa, YAQQ va YAIM orasidagi bog‘lanish quyidagicha bo‘ladi:
GDP=VA+VAT+V
Bunda VA – ishlab chiqaruvchilar bahosida hisoblangan iqtisodiyotning barcha sektorlari yalpi qo‘shilgan qiymati
VAT - qo‘shilgan qiymat solig‘i
V – import solig‘i – import subsidiyasi
YAlpi qo‘shilgan qiymat ko‘rsatkichiga asosiy kapital iste’moli harajatlari ham qo‘shilgani uchun uni yalpi ko‘rsatkich deyiladi. Asli uni qo‘shilmaslik kerak edi, ammo uning xajmini MHT talabi darajsida yoki tiklashdagi qiymati bo‘yicha doim ham aniqlab bo‘lmaydi.
Daromadlarni hosil bo‘lishi hisoblamasi YAQQni qanday elementlarga ajralishini ko‘rsatadi. YAQQning asosiy elementlari hisoblamasining chap qismida keltiriladi.