Milliy istiqlol g`oyasi asosiy tushuncha va tamoyillar

«Umuminsoniylik» tushunchasida odam zotining hayoti va kamoloti hamda tarixiy va siyosiy, boshqada birliklar uchun ahamiyati ham o’z aksini topadi. Umuminsoniylikda umumijtimoiy munosabatlar, ta’lim-tarbiya va ma’naviy axloqiy jihatlar, ijtimoiy muhitning eng umumiy tomonlari bilan bog’liq sifatlar ham aks etadi.
Umuminsoniy qadriyatlar tushunchasi butun jamiyat ahamiyatiga ega bo’lgan, insoniyatning mavjudligi, o’tmishi, buguni va kelajagini, yashashning asosiy yo’nalishlari, qonun-qoidalarini, talab va tartib-larini, odamlarning eng azaliy orzu umidlari va ideallarini o’zida aks ettiradigan qadriyatlarning umumiy shakllarini ifodalaydi.
Umuminsoniy qadriyatlarning namoyon bo’lish shakllarini o’rganishda quyidagilarga e’tibor berish lozim:
1) Butun insoniyatga xos bo’lgan tabiiy-tarixiy jihatlar, ya’ni inson vujudining tirikligi, sihat-salomatligi, ijtimoiy faoliyatga qobilligi, ongi, bilimi, muomala vositasi.
2) Jamiyatning tarixi, o’tmishi, kelajagi, hayotning asosiy talablari, tartiblari, qonun-qoidalari, avloddan-avlodga o’tadigan an’analar, urf-odatlar, marosimlar va boshqalar.
3) Jamiyat a’zolarining eng yuksak orzu - umidlari, ezgu - niyatlari, ideallari, g’oyalari, maqsadlari, ehtiyojlari, qiziqishlari, ular bilan bog’liq faoliyati va o’zaro munosabatlari.
4) Madaniyat, ma’naviyat, fan, din, huquq, siyosat, mafkura va ijtimoiy ongning boshqa shakllari bilan bog’liq yutuqlar, kashfiyotlar, yaratilgan boyliklar, ta’lim-tarbiya va ma’naviy kamolotning yo’nalishlari, usullari, vositalari.
5) Insoniyat rivojining hozirgi davri bilan bog’liq mintaqalar, ijtimoiy tuzumlar, davlatlar oldida turgan va butun jahon ahamiyatiga molik eng umumiy olamshumul muammolar, dolzarb vazifalar, kelajakning istiqbollari.
6) Sayyoramiz hududlari, davlatlari va ijtimoiy tuzumlaridan qat’iy nazar hamma uchun umumiy foydalanish imkonini beradigan universal texnologiyalar, EHM, kibernetika kabilar umumjahon ahamiyatga ega bo’lgan jarayonlardir.
Umuminsoniy qadriyatlarning namoyon bo’lish shakllari orasida o’z ahamiyatini, ijobiylik hamda foydalilik xususiyatlarini doimo saqlab qoladiganlari ham bor: inson vujudining tirikligi, uning ijtimoiyligi, inson umri va hayoti, sihat-salomatligi va h.k. Tiriklik - o’lim, borlik - yo’qlik, inson tirik jonzot ekan - kasallik, yashashdan maqsad mazmunli umr - ma’nosiz qo’yilgan ba’zi qadamlar, yashashdan maqsadni anglash, bilish - bilimsizlik, taraqqiyot va tanazzul bir-birlarini doimo ta’qib qiladi.
Umuminsoniy qadriyatlarni barqaror qilish yo’llari, usullari va manfaatlarini siyosatda va ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlarni amalga oshirish davrida 3 ta asosiy jihatga e’tibor berish lozim:
1. Kishilarning umuminsoniy qadriyatlar to’g’risidagi qarashlarida va ularga erishish yo’llari haqidagi xulosalarida o’tmish avlodlardan meros qolgan orzu-umidlar, tasavvurlar ham katta ahamiyatga ega. Har bir avlod ajdodlari ma’naviy merosini o’ziga meros sifatida qabul qiladi va uni rivojlantiradi.
2. Har bir avlodning o’tmishdoshlaridan meros qilib olgan umuminsoniy qadriyatlar to’g’risidagi tasavvurlari va orzu-umidlaridan tashqari, o’zlari to’plagan tajribalari asosida o’z xulosalari bor. Demak, har qanday davrda ideal-qadriyatlarga yetishish yo’lida harakatlar boshlanganida ularni amalga oshirishning reja va dasturlari tuzilayotganda kishilarning ruhiy-ma’naviy tayyorgarligini, maqsadini, ehtiyojini hisobga olish zarur.
3. Umuminsoniy qadriyatlarga erishish to’g’risidagi tasavvurlar, ehtiyojlar va intilishlar asosida vujudga kelgan turli reja va dasturlarda ko’proq bundagi faoliyatning nazariy tomonlariga va umumiy jihatlariga, e’tibor beriladi. Rejadan amaliyotga o’tganda, tajribadan maqsadga erishish bevosita harakat boshlanganida kutilmagan holatlar namoyon bo’la boshlaydi. Bular esa o’z navbatida bosh maqsadga erishish - strategik faoliyatda foydalanish talab qilinadi.
Umuminsoniy qadriyatlar jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, unga mansub turmush, oila, urug’, qabila, elat, millat, xalq, davlat va boshqalarning ijtimoiy holati, ma’naviy hayoti, axloq, huquq, din, madaniyat, nafosat, san’at, ilm-fan sohalari bilan bog’liqlikda ham namoyon bo’ladi.
Insonning butun umri shaxsiy qadriyatlarni takomillashtirish, o’z qadrini kamolga yetkazish, o’zgalar, jamiyat, zamon va unda sodir bo’layotgan o’zgarishlar qadrini anglashga intilish jarayonidan ham iborat. O’z shaxsi va boshqalar qadrini anglab yetish uchun insonning kamoloti davomida shakllangan ma’naviy qiyofasi va dunyosi ezgulikka xizmat qilishi, yuksak ijtimoiy sifatlarga ega bo’lishi, uning o’zi esa hayotning mohiyati va maqsadini to’g’ri anglaydigan darajada tarbiyalangan bo’lmog’i lozim. Ushbu ma’noda Suqrotning «O’z-o’zingni angla!» shiori g’oyat katta ahamiyatga ega.
Umuminsoniyatning qadrlash me’yorlari borasida to’plangan yutuqlarini umumlashtirgan bilim sohalari imkoniyatidan foydalanish ta’lim-tarbiya samaradorligining asosiy mezonlaridan biri.
Umuminsoniylik milliy va shaxsiy qadriyatlar orqali namoyon bo’ladi. Umuminsoniylikning ustuvorligi - bu, har bir inson baxtli; saodatli ozod va erkin bo’lishi, jamiyatda amalga oshirilayotgan barcha ishlar, o’zgarish va islohotlar inson manfaatlariga xizmat qilishi lozim, degan qarashlarga asoslanadi.
Prezident Islom Karimov 1992 yili «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li» asarida ijtimoiy rivojlanishning quyidagi 4 ta asosiy negizini belgilab bergan edi. Bular:
1) umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik;
2) xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlan-tirish;
3) insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi;
4) vatanparvarlik kabilar (Karimov I.A. Asarlar. T.1. 76-bet.)
SHu boisdan ham ularda milliy g’oya tamoyillari umuminsoniy qadriyatlar bilan o’zaro uyg’unlashib ketgan.
Ana shu yuqoridagi 4 ta asosiy negizlar asosida milliy g’oyamizning asosiy tamoyillari shakllandi. Bu prinsip, ya’ni tamoyil biror bir ta’limot, dunyoqarash yoki faoliyatning qat’iy amal qiladigan qoidasi va me’yorini anglatuvchi tushuncha hisoblanadi.
Milliy istiqlol mafkurasining umumbashariy tamoyillari - uning umuminsoniy mazmunidan kelib chiqadi. Prezident Islom Karimov asarlari asosida tayyorlangan «Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» risolasida va O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilish akademiyasining I.Ergashev, E.Nabiyev, N.Komilov kabi bir guruh olimlar tomonidan yaratilgan «Milliy istiqlol g’oyasi: O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim bakalavriat bosqichi uchun darslik»da milliy g’oyaning umumbashariy tamoyillari atroflicha boy manbalar asosida bayon etilgan.
Milliy g’oya millatning manfaatlari va ehtiyojlarini, umuminsoniy tamoyillarni o’zida uyg’un holda aks ettirishi bilan xarakterlanadi. U umuminsoniy tamoyillarga zid emas, balki uning negizida shakllanadi. YA’ni milliy g’oya tamoyillari umuminsoniy tamoyillar negizida shakllanmaydi, aksincha milliy tamoyillarning ilg’or, barcha xalqlar manfaatlari va ehtiyojlariga javob beradigan jihatlari hisobiga umuminsoniy tamoyillar shakllanadi.
Ana shu xulosaga muvofiq milliy g’oyaning umuminsoniy tamoyillarini quyidagilar tashkil qiladi:
1. Milliy mahdudlik (cheklangan), agressiv millatchilik va shovinizmdan xoli bo’lish.
2. Urush olovini yoqish, o’zga millatlarga zulm o’tkazishdan holi bo’lish, mamlakatlararo beqarorlikni vujudga keltirish vositasiga aylanmaslik.
3. Adolat, tenglik, tinchlik, bunyodkorlik va demokratiya g’oyalarini o’zida ifoda ettirish.
4. Jahon xalqlari yaratgan sivilizatsiya yutuqlarini asrash va keyingi avlodga yetkazishda ma’naviy-ruhiy omil bo’lish.
5. Insoniyatga xavf solayotgan global muammolarning tahdidini keng tashviqot qilish va unga qarshi kurashda jahon xalqlari birligini vujudga keltirishga xizmat qilish.
6. Diniy bag’rikenglik xizmat qilish.
7. Inson haq-huquqlari, shaxs erkinligi va hur fikrlilikni himoya qilish.
8. Qonun ustuvorligini, millatlararo hamjihatlikni va siyosiy barqarorlikni vujudga keltirish va mustahkamlashga asos bo’lish.
9. Har bir millatning urf-odatlari, an’analari va qadriyatlarini hurmat qilish, ilg’or tajribalarini o’rganish va o’z millati erishgan yutuqlarini ularga yetkazish¹.
10. Vayronkor va turli g’arazli g’oyalarga qarshi kurash va bunyodkor g’oyalar rivojlanishining omili bo’lish kabilardir. Ular o’z mazmun va mohiyati jihatdan har bir milliy g’oya uchun xos bo’lgan umuminsoniy tamoyillardir.
Ushbu qadriyatlar asosida shakllangan istiqlol mafkurasi, o’z mohiyatiga ko’ra, xalqaro talablarga, umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi tamoyillariga mos keladi, ularni milliy darajada namoyon bo’lishi uchun imkon yaratadi.
SHu bilan birga, u mamlakatimizda yashayotgan barcha millat va elat, din va qatlam vakillarining umumiy maqsad-muddaolarini ifodalaydi, xalqimiz o’tmishi va kelajagini bir-biri bilan bog’laydi, uning asosiy orzu-istaklarini amalga oshirishga xizmat qiladi. Bu esa, mazkur mafkuraning jahondagi demokratik jarayonlar, tinchlik va barqarorlik, inson huquqlari va vijdon erkinligi kabi umumbashariy qadriyatlar mazmuniga mosligini ko’rsatadi.