Milliy g’oyaning shakllanish tarixi, uning namoyon bо’lish xususiyatlari (2 soat)

G`oya va mafkuraning dastlabki shakl va ko`rinishlari:

1.Monizm - olamning asosi yagona, bitta dеya ta'lim bеruvchi yo`nalish.	2.Dualizm - olamning ibtidosi ham ruhiy-ilohiy, ham moddiy asosga egaligi haqidagi ta'limot. Dualizm terminini nemis faylasufi X. Volf fanga kiritgan.	3.Plyuralizm - olamning asosida ko`p narsalar yotishi haqidagi g`oyalarni ilgari suruvchi ta'limot. Plyuralizm atamasi birinchi marta 1712 yilda X.Volf tomonidan qo’llangan.
4.Idеalizm - olamvaodamningyaralishi, yashashivarivojlanishxususiyatlari, borliqhamdayo`qlikmasalalaridaruhiyvailohiyliktamoyillariniustuvordеbbilish, mutlaqlashtirishdir.idializmtarixiyunonfaylasufiAflotunta’limotidanboshlanadi.	5.Matеrializm - olamvaodam, borliqningyashashi, rivojlanishimasalalaridamodda (matеriya) vauningxossalarini, mutlaqlashtirishdir.	6.Tеizm - ilohiylikni mutlaqlashtirish.
7.Atеizm - dahriylikni mutlaqlashtirish.

G’arb falsafasi tarixida «ideal borliq» atamasi ilk bor Platonning ontologik

ta‘limoti doirasida shakllangan va uning falsafasida «g’oyalar dunyosi», «g’oya»
tushunchalari bilan chegaralangan. Platon mushohadasiga kо’ra, g’oyalar - konkret
narsa-hodisalardan tashqaridagi haqiqiy obyektiv reallik hisoblangan jismsiz, ideal
mohiyatlardir. Platon g’oya tushunchasining ma‘no-mohiyatini tahlil qilishda ideal
(ideal borliq) kategoriyasiga asoslangan. Shunga kо’ra, muayyan ma‘noda, Platon falsafasini «g’oyalar falsafasi», deyish mumkin. G’arb falsafasining qadimgi davrida Demokrit ideya yoki g’oya deganda bо’linmas atomlarni nazarda tutadi. Milliy g’oyaning tarixiy ildizlari xalqimizning uzoq о’tmishiga borib taqaladi. Zero, milliy g’oya tarixi о’zbek xalqi tarixi bilan chambarchas bog’liq. О’zbekistonda hozir shakllanib, rivojlanayotgan milliy g’oya asosida yurtimizda ming yillar davomida paydo bо’lgan sivilizatsiya (lotincha - fuqaroviy, ijtimoiy) muhim ahamiyat kasb etadi. Sharq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bо’lganini butun jahon tan olmoqda».



Panteizm- (yun. pan-hamma. Theos-Xudo)- Xudo bilan tabiat bir-biriga tamoman mos bo’lib tushadi, ular aynan birdir, ularni bir-biriga qarshi qo’yish mumkin emas, degan falsafiy g’oyaga asoslangan ta’limot. Bu atamani 1705 yilda ingliz faylasufi J. Toland kiritgan


Shu bois yoshlarimizga о’zbek xalqining rivojlanish tarixini о’rganish jarayonida о’zbek xalqining qadim-qadimdan Turon, Turkiston deb atab kelingan kо’hna zaminning minglab yillar davomida yashab kelayotgan va о’z tarixiy takomilida о’nlab saltanatlar qurgan haqiqiy egalari ekanligini, bu Turon-Turkiston О’zbekiston qadim madaniyat beshiklaridan biri ekanligini, hozirgi zamonaviy fan va texnikaning poydevori shu yerda yaratilganligini anglamog’imiz va yoshlarga ham anglatmog’imiz zarur. «Biz kim, mulki Turon, amiri Turkistonmiz, biz kim millatlarning eng qadimi va ulug’i - turkning bosh bо’g’inimiz» - Sohibqiron Amir Temurning buyukligi zamirida ana shunday milliy о’zlikni anglash, tarixiy xotira yotgan bо’lsa ajab emas. Zero, milliy his-tuyg’u va mustahkam e‘tiqod - insoniy va milliy kamolotning ikki qanotidir. Tо’maris momomiz va Alp Ertо’nga bobomizdan to Abdulla Qodiriy va Ozod Sharafiddinovgacha yengilmas kuchqudrat ato etgan narsa milliy his-tuyg’u va e‘tiqodiy ruhdir, desak xato qilmasmiz. Darhaqiqat, insoniyat ibtidosi, binobarin, g’oya va mafkuralar ibtidosi ham, Qadimgi Sharqdan boshlanadi. «Sharq» va «G’arb» atmalari odatda jug’rofiy atamalar sifatida idrok etilsa-da, aslida ikki xil madaniy-ma‘naviy an‘analarni ham ifodalaydi. Qadimgi yunonlar Osiyo qit‘asining g’arbiy yarim orolini о’zlarining afsonaviy qahramoni nomi bilan Yevropa deb ataganlarida ana shu madaniyma‘ naviy о’ziga xoslik omiliga asoslangan edilar. Asl Qadimgi Sharq – bu Qadimgi Turon, Qadimgi Hindiston va Qadimgi Xitoy mamalakatlaridir. Qadimgi Misr, Qadimgi Vavilon kabi mamlakatlar nafaqat jug’rofiy jihatdan, balki madaniy-ma‘naviy jihatdan ham Sharqqa nisbatan G’arbga yaqindir, yevropaliklar bu mintaqani «Yaqin Sharq» deb ataganlarida tamomila haqdirlar; zero, G’arb madaniyatining poydevori sanalgan qadimgi yunon madaniyati asosan misrliklar va vavilonliklar madaniyati asosida shakllangandir. Qadimgi Sharq tarixida, binobarin, umuman insoniyat tarixida, Qadimgi Turon shunday bir muhim о’rin tutadiki, iqtidorli tarixchi tadqiqotchilarning e‘tirof etishicha, uning moddiy va ma‘naviy madaniyatini о’rganmasdan turib, uning jahon sivilizatsiyasiga qо’shgan ulkan hissasini jiddiy tadqiq qilmasdan turib, insoniyatning madaniy-ma‘naviy tarixi haqida haqqoniy tasavvurlarga ega bо’lish va uning taraqqiyot qonunlarini tо’g’ri aniqlash mumkin emas. Qadimgi Turon hali ilmu-fanda ochilmagan sirli va mо’jizaviy bir xazinaki, uning о’rganilishi - insoniyatning yangi bir madaniy-ma‘naviy dunyosini kashf etishdir. Turon-Turkiston-О’zbekiston - bu ham diniy, ham dunyoviy ma‘noda haqiqatdan ham muqaddas zamindir. Bu zaminlardan topilgan tosh qurolning yoshi million yilni, ibtidoiy manzilgohlar yoshi taxminan 1 million yilni, ilk ma‘naviy udum-e‘tiqodlar tarixi 100 ming yilni tashkil etadi. Oddiy ovqatga tuz solishdan to tо’rt unsur haqidagi falsafiy ta‘limotlarga qadar kо’plab g’oya va kashfiyotlar, insoniyat tarixidagi ilk vahiy e‘tiqod sanalgan zardо’shtiylik vatani ana shu muqaddas zamindir. Fransuz va ingliz zardо’shtiyshunos olimlar fikricha zardо’shtiylik miloddan oldingi 3-2 ming yilliklar chegarasida vujudga kelgan. London universitetining professori, zardо’shtiyshunos olima Meri Boys fikricha, Zardо’sht miloddan oldingi 1500-1700 yillar oralig‗ida yashab о’tgan. Zardо’shtiylik – yuksak fazilatli, ezgu niyatli e‘tiqoddir. Uning kо’pgina g’oyalari noyob, betakror va ulug’vordir. О’zining insoniyatga bevosita yoki bilvosita ta‘siri borasida dunyodagi biron-bir e‘tiqod zardо’shtiylikka tenglasha olmaydi. Zardо’shtiylik g’oyalari iudaizm, buddizm, xristianlik, islom dinlari tomonidan, qator diniy yо’nalishlar va falsafiy maktablar tomonidan о’zlashtirilgan. Zardо’sht tomonidan targ’ib qilingan kо’pgina g’oya va ta‘limotlar hozirgi kunda ham jahon xalqlari tomonidan mamnuniyat va xayrihohlik bilan e‘tirof etib kelinadi. Zardо’shtiylik tarixini о’rganish - insoniyatning minglab yillar davomidagi ma‘naviy-axloqiy taraqqiyoti tarixini, g’oya va mafkuralar tarixini о’rganish demakdir. Ezgu g’oyalar majmuasi sifatida zardо’shtiylik mafkurasi umumiy tartib-intizomni mustahkamlashga, tashqi ta‘sirlarga nisbatan yaxlitlik va mustaqillikni saqlashga, umumiy his-tuyg’u va birlikni tarbiyalashga xizmat qilgan. Zardо’shtiylik qomusiy e‘tiqod bо’lgan, Zardо’sht о’z hayot yо’li bilan, maqsad va intilishlari bilan insoniyatni ezgulikka, adolatga, haqiqatga undaydi.

Bu e‘tiqodning Hindiston va Afg’onistondan Yunonistongacha, Armaniston va Ozarbayjondan Bobilgacha bо’lgan ulkan hududlarda 2000 yil atrofida hukmron
e‘tiqod sifatida e‘tirof etilishi bejiz emas edi, albatta. Zardо’shtiylikning muqaddas
uchlikka asoslangan dunyoning yaratilishi, hozirgi holati va kelajagi haqidagi, «Ezgu niyat, ezgu sо’z va ezgu amal»haqidagi, insonning tabiatga va bir-birlariga
munosabatlari haqidagi, ezgulik va yovuzlik haqidagi, inson hayotining ma‘nomazmuni va maqsadi haqidagi g’oyalar tizimi insonga yangi mavqe, vakolat, yuksaklik, ulug’vorlik, qadr-qiymat va mamnunlik baxsh etadi. Milliy g’oyaning asosiy tayanch nuqtasi hisoblangan milliy о’zlikni anglashni, tarixiy xotiramizni islom dinisiz tasavvur qilish qiyin. I.Karimov ta‘kidlaganidek, islom dini - bu ota-bobolarimiz dini, u biz uchun ham iymon, ham axloq, ham diyonat, ham ma‘rifatdir. Markaziy Osiyoda islom dinining ruhan о’ziga xosligi shundan iboratki, unda ajdodlarimizning qadimiy qadriyatlari mujassamlashgan, milliy va diniy qadriyatlar birlashgan. Islom – bu faqat dingina emas. Milliy falsafamiz, uning barcha yо’nalishlari inson baxtsaodati ideali atrofida rivojlana borgan. Bu ideal dindan kengroq kо’lamli bо’lgan. Unda diniy va ijtimoiy mulkiy tengsizliklarni, qarama-qarshilik va ziddiyatlarni yо’qotish, ular о’rnini о’zaro yordam va hamkorlik egallagan ijtimoiy turmush orzu qilingan. Xususan, daho mutafakkir bobomiz Abu Nasr Forobiyning falsafiy mushohadasiga kо’ra, koinotdagi har bir vujud-mavjudot о’ziga xos martaba – eng yuksak kamolatga erishish uchun dunyoga kelgan. Inson uchun xos bо’lgan bu kamolotning nomini eng yetuk baxt-saodat deb ataydilar.

Ulug’ bobomiz Imom Buxoriyning «Jome‘ as-sahih» kitoblari islom dunyosi ulamolari tomonidan yakdillik bilan Qur‘oni Karimdan keyingi ikkinchi muqaddas kitob deb e‘tirof etilishi va umuman, Qur‘oni Karimdan keyingi islom dinimizning asosini tashkil etgan oltita hadis tо’plamidan tо’rtasining ona-Vatanimiz Turkiston zaminida yaratilganligi ajdodlarimiz an‘analarining naqadar ulug’ va samarali bо’lganligi dalolatidir.

Xalqimiz tarixidagi Vatan ozodligi yо’lidagi kurashlarda erkinlik, ozodlik,
hamjihatlik, vatanparvarlik bilan bog’liq turli g’oyalar namoyon bо’lgan. Chunonchi, Eron axmoniylariga qarshi Shiroqning, Iskandar Zulqarnaynga qarshi
Spetamenning, arab fotihlariga qarshi Abu Muslim va Muqannalarning, mо’g’ul
istilosiga qarshi Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik, Najmiddin Kubro, Mahmud
Torobiy va boshqalarning, ayniqsa adolatparvar, ma‘rifatparvar xukmdor Amir Temurning sa‘i-harakatlari, shuningdek, Pо’latxon, Dukchi Eshon qо’zg’olonlari -
bularning bari hech qanday «sinfiy kurash»ga aloqasi yо’q edi. Bunday harakatlarni yuzaga keltirgan, unga kuch bag’ishlagan asosiy omil milliy goya bо’lib, uning mohiyatini yurt ozodligi, tinchligi, Vatan ravnaqi va xalq farovonligi
tashkil etardi. Mustaqillikning dastlabki yillarida milliy mafkurani shakllantirish tо’g’risida kо’plab fikrlar bildirildi. Biroq, bu – О’zbekistonda milliy mafkura ilgari mavjud emasdi, degan ma‘noni anglatmaydi. Chunki о’zbek xalqining uzoq
tarixiy - madaniy rivojlanishi davrida milliy mafkuraning muayyan jihatlari shakllangan edi. Masalan, «Avesto», turkiy bitiklarda, IX-XII asrlardagi Sharq uyg’onish davrida, shuningdek, Amir Temur va temuriylar hamda jadidlar davridagi ma‘naviy-mafkuraviy jarayonlarda milliy mafkuraning ustuvor kо’rinishlari namoyon bо’lgan edi. Ammo, sovet mustabid tuzumi davrida bu mafkura siyosiy aqidalar iskanjasiga olindi va rasmiy hokimiyat tomonidan rad etildi, uning gо’yo reaksion ekanligini «isbotlash»ga harakat qilindi. Mustabid tuzum davrida milliy mafkura siyosiy tazyiqlar ostida bо’lsada yashab qoldi, u yо’qolmadi. Boshqacha aytganda, bu davrda ikki mafkuraviy muhit yuzaga keldi. Birinchisi, rasmiy mafkura bо’lib, u kommunistik dunyoqarashni aks ettirar, ikkinchisi esa, rasmiy hokimiyatning cheklashlariga qaramasdan mavjud edi va norasmiy ravishda о’zbek xalqining milliy qarashlarni tashkil etardi.
Bu intilishlar XIX asrda ma'rifatparvarlik g`oyalari bilan chiqqan Ahmad Donishning ilg`or qarashlarida, XX asr boshida yuzaga kеlgan jadidchilik harakatining taraqqiyparvar namoyondalari - Bеhbudiy, Fitrat, Cho`lpon, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy ijodi va faoliyatida yana ham kuchaydi. Jadidlar Turkistondagi xalqlarni birlashtirish va butun o`lkaning milliy mustaqilligi uchun kurash g`oyasini ilgari surdilar. Turkistonda bosqinchi qizil armiya va sovеt tuzumiga qarshi ko`tarilgan istiqlolchilik harakatining mafkurachilari ham aynan jadidlar bo`ldilar. Biroq, mustabid sovеt tuzumi bu g`oyalarga qarshi g`ayriinsoniy mafkurani ilgari surib, xalq manfaatlarini inkor etdi. Bu utopik, hayoliy g`oyalar rеal hayot talablariga javob bеrmas, xalqning an'anaviy turmush tarziga, jamiyat taraqqiyoti qonunlariga mutlaqo zid edi. Ular milliy istiqlolni tan olmas, milliy qadriyatlarni toptar, diniy e'tiqodga qarshi kurash asosiga qurilgan edi. Lеkin, mustabid hukumat ularni xalqqa tan oldirish uchun jon-jahd bilan kurashdi. Bu siyosat ayovsiz kurashlar, ta'qib, tazyiq va zo`ravonliklardan iborat edi. O`sha yillardagi mash'um qatag`onlar bu kurashning fojеali namoyon bo`lishi edi.
Bu tuzum o`lkamizda zo`rlik bilan o`rnatilgach, xalqimiz uning siyosati va mafkurasiga qarshi kurash olib bordi. Bu kurash shafqatsizlik bilan bostirilgach esa, yashirin tarzda davom etdi. Va nihoyat, 1937 yildagi ommaviy qatag`on bu tuzum va uning mafkurasiga, g`oyalariga qarshi chiqqan, umummilliy manfaatlarni himoya qilgan har qanday «o`zgacha fikrlaydigan» kishini «xalq dushmani» dеb e'lon qildi. Ular ba'zi milliy g`oyalarni ilgari surib, xalqimiz manfaatlarini himoya qilganliklari uchun ularni yo`q qilib yubordi.

Idosefera –ideya-mafkura va sfera-soha so’zlaridan olingan bo’lib, “Mafkura sohasi” degan ma’noni bildiradi

Shundan kеyingina, zo`ravonlik bilan o`rnatilgan bu g`oyalar jamiyatning yakka-yu yagona va hukmron mafkurasiga aylandi. Butun ommaviy axborot vositalari - radio, matbuot, tеlеvidеniе, madaniyat, san'at, adabiyot, ijtimoiy fanlar shu mafkurani targ`ib qilish va singdirishga xizmat qildi, davlat tashkilotlari uning hukmronligini kuch va zo`rlik bilan ta'minlab turdilar. Lеkin bu g`oyalar baribir xalq qalbidan chuqur joy ololmadi, jamiyatning o`z mafkurasiga aylanmadi, xalqimizning milliy g`oya va asriy qadriyatlarini yo`q qila olmadi. Xalqimiz hayotida chuqur ildiz otgan, uning azaliy orzusi bo`lgan milliy g`oyalar XX asr 80-yillar oxirida Islom Karimov tomonidan izchil va jasorat bilan yana kun tartibiga qo`yildi va Vatanimiz ozodligi hamda mustaqillikni qo`lga kiritishda muhim omil bo`ldi. Ular mamlakatimizda mislsiz o`zgarishlarni amalga oshirish, xalqimiz hayoti va taraqqiyotini bеlgilab olishda umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligiga asoslangan ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot qurish kabi oliy maqsadlarimiz ifodasi bo`lib kеlmoqda.

Odamzodning paydo bo`lishi haqida juda ko`p g`oyalar ham mavjud:
1. Diniy qarashdagi g`oya... (Ruhiy olam mavjudligi, uning oldin paydo bo`l.).
2. Darvin ta'limoti... Bu ta'limot olimlar tomonidan haqiqatdan yiroqligi aytilmoqda.
3. Panspеrmiya (yerga tiriklik urug`ining mеtеoritlar orqali kеlgani) g`oyasi o`zining juda ko`p tarafdorlariga ega. Bu qarashni asoslashga urinib bir nеcha kitoblar yozgan olim Erix fon Dеnikеn o`z taxminlarini qisqacha shunday bayon qiladi: Bizning Еrimizga juda qudratli kеlgindilar uchib kеlishgan, ular bir juft yovvoyi ikki oyoqlini ushlashib, ular ustidan gеnеtik tajriba o`tkazishib, kеyin o`z hollariga qoldirishgan. Ulardan tug`ilgan bolalar odamzod nasliga asos solgan. Shundan kеyin kеlgindilar bir nеcha marta Еrga tushib, o`z tajribalariga muayyan o`zgartirishlar kiritishgan. Aftidan, bu jarayon hozir ham davom etayotir, dеydi Erix fon Dеnikеn.
4. Bundan tashqari, yana odamzodning Yerda paydo bo`lishi bilan bog`liq ko`plab taxminlar mavjud. Ularning aksariyatida biz еrliklar ma'lum bir yulduzlardan kеlib qolganligimiz «bashorat» qilinadi. Biroq eng oro`li odamlarning bu boradagi, aytish mumkinki, yakdil xulosalari shunday: Odamzodning Еrda paydo bo`lishi bilan bog`liq muammolar hozircha ochiq qolayotir, aslida nima bo`lgan, e'tirozlarga o`rin qodirmaydigan aniq javob yo`q. Izlanishlar esa davom etmoqda.
5. Marksizm ta'limoti. Oldin matеriya, kеyin inson...
6. Idеalistik ta'limot, oldin ruh, kеyin matеriya paydo bo`lgan kabi va h.k.
Agar jamiyat taraqqiyotiga «Insoniyat tarixi - g`oyalar tarixidir» dеgan tamoyil asosida nazar solinsa, XX asrda bu jihatdan davlatlarning 3 xil yo`ldan borgan shakli rivojlanishi ma'lum bo`ladi: