Микрои=тисодий статистиканинг объекти, услуби ва вазифалари

1.2.4. Dinamika qatorlar

Hodisalarning vaqt davomida o‘zgarishini ta’riflovchi sta­tis­tik ko‘rsatkichlar qatori dinamika qatori deb yuritiladi. Statistika ijtimoiy hodisalarning holatini va ular­ning o‘zgarishini davrlar bo‘yicha (yillar bo‘yicha) o‘r­ga­nadi.

Har qanday dinamika qatori ikki unsurdan tashkil topadi:

1. 
   Vaqt momentlari yoki davrlar sanasi.
   
2. 
   Davr (sana)larga tegishli ko‘rsatkichlar.
   

O‘rganilayotgan ijtimoiy hodisalarning miqdorini ta’riflovchi darajalar deganda hodisaning soni, miqdori va hajm ko‘rsat­kich­lari tushuniladi. Hodisalarning darajalariga tegishli bo‘lgan davr­lar (momentlar) deganda esa sanalar, yillar, oylar tushuniladi. Di­namika qatorlarida boshlang‘ich (bazis) davr, oxirgi (joriy) davr, shuningdek, rejalashtirilgan davr mavjud.
Dinamika qatorlarini tuzishda quyidagi qoidalarga amal qi­lish kerak:
- dinamika qatorlarini tuzishda, eng avvalo, miq­dorlarni taqqoslama holatga keltirish kerak. Buning uchun vaqt birligi, o‘lchov birligi, hisoblash usuli bir xil bo‘lishi zarur.
- barcha davrlar uchun kuzatish obyekti bir xil bo‘­lishi zarur.
Uchinchidan, ijtimoiy hodisani qamrab olgan davrning uzun qisqaligi va hisoblashdagi aniqlik (0,1; 0,01; 0,001) bir xil bo‘­li­shi kerak. Agar dinamika qatorlari darajasi qaysi bir jihatdan taq­­qos­lab bo‘lmaydigan bo‘lsa, ularni tegishli usullarni qo‘llab taqqos­la­ma holatga keltirish lozim.
Dinamika qatorlar darajalari mutlaq, nisbiy va o‘rtacha miq­dorlardan tuzilgan bo‘lishi mumkin.
Dinamika qatorlarini tavsiflovchi ko‘rsatkich hodisalarning da­rajasi deb atalib, ular har xil xarakterga ega bo‘ladi. Shulardan ayrimlari hodisalarning holatini aniq bir fursatga (sanaga), ay­rimlari esa aniq davrga ko‘rsatadi va tavsiflaydi. Shu nuqtayi na­zardan, dinamika qatorlari quyidagi uch turga bo‘linadi:

1. 
   Fursatli (momentli) dinamika qatorlari;
   
2. 
   Davriy dinamika qatorlari;
   
3. 
   Hosilaviy dinamika qatorlari.
   

Fursatli dinamika qatorlari ijtimoiy hodisalarning aniq sa­na, moment bo‘yicha holatini tavsiflaydi. Masalan, asosiy ish­lab chiqarish fondlari, aylanma mablag‘lar, ishlovchilarning soni, vagonlar soni va shunga o‘xshashlar, odatda yil boshiga va yil oxi­riga hisoblanadi va hisobotlarda aks ettiriladi. Yil boshi, yil ohiri yo­ki boshqa bir davrning boshi, oxirida ko‘rsatilgan mutlaq miq­dor­­lar asosida tuzilgan dinamika qatorlari fursatli dinamika qatorlari deb yuritiladi.
Davriy dinamika qatorlari ijtimoiy hodisalarning ma’lum davr­lar ichidagi holatini tavsiflaydi. Masalan, tashilgan yuklar hajmi, sof da­ro­ma­di, ish haqi fondi kabi mutlaq miqdorlarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bunday mutlaq miqdorlar asosida tuzilgan dinamika qa­torlari davriy dinamika qatorlari deb ataladi.
Hosilaviy dinamika qatorlari davriy va fursatli dinamika qa­torlari asosida yuzaga keladi. Boshqacha aytganda, ular dinamika qa­­torlari ko‘rsatkichlari asosida aniqlanadi va o‘shalar asosida tu­zi­la­­di.
Hosilaviy dinamika qatorlari mutlaq ko‘rsatkichlar negizida aniq­langan nisbiy va o‘rtacha miqdorlar negizida tuzil­gan dina­mi­ka qatorlaridir. Masalan, vagonning dinamik yuklamasi, daromadlilig stavkasi, 1 yo’lovchi vagon sigimi, mahsulot bir birligiga sarf bo‘lgan xarajat va hokazo miqdorlar asosida tuzilgan qatorlar hosilaviy dinamika qatorlari hisoblanadi.
Dinamika qatorlari turlariga misollar keltiramiz (2-jadval).

2-jadval
Momentli, davriy va hosilaviy dinamika qatorlari

Ko‘rsatkichlar	2010	2011	2012	2013	2014
1. Toshkent MTUdagi ishchilar soni (yil boshiga, kishi)	790	800	806	812	818
2. O‘rtacha ishchilar so­ni, kishi	800	802	804	810	820
3. Tashilgan yuklar hajmi, tn	2800	2900	2750	3020	3350
4. Bir ishchi hisobiga tashilgan yuklar, tn/ kishi	35	36	34	37	41

Jadval ma’lumotlari asosida dinamika qatorlarining turlarini qu­yidagicha tavsiflash mumkin: birinchi qatorda Toshkent MTUdagi yil boshiga be­rilgan ishchilar soni – fursatli bo‘lib, uchinchi qatordagi tashilgan yuklar ko‘rsatkichlari – davriy qatorlar bo‘lib, ikkinchi qa­tor­da­gi o‘rtacha ishchilar soni bilan to‘rtinchi qatordagi bir ishchi hisobiga tashilgan yuklar ko‘rsatkichlari hosi­laviy dinamika qatorlari hisoblanadi. Boshqacha aytganda, birin­chi qator – fursatli, uchinchi qator – davriy, ikkinchi va to‘r­tin­chi qatorlar hosilaviy dinamika qatorlari hisoblanadi.
Dinamika qatorlari bir-biridan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi:

1. 
   Fursatli dinamika qatorlarida har bir darajada o‘rga­ni­la­yotgan ijtimoiy hodisaning aniq sana, fursatga bo‘lgan ho­la­tini, miqdorini ifodalaydi, davriy dinamika qatorlarida har bir da­­raja ma’lum davr ichidagi (yil, oy va hokazo davrlar ichidagi) ijtimoiy hodisalar miqdorini, hajmini ifodalaydi.
   
2. 
   Fursatli dinamika qatorlaridagi darajalarini qo‘shish or­qali olinadigan natija iqtisodiy mazmunga ega bo‘lmaydi, dav­riy qatorlardagi darajalarni qo‘shish orqali olinadigan natija esa real iq­tisodiy mazmunga ega bo‘ladi.
   
3. 
   Fursatli va davriy qatorlarida o‘rtacha darajalar turli xil usulda aniqlanadi.
   

Ijtimoiy hodisalarning vaqt davomida o‘zgarishini dina­mi­ka qa­­­­torlari asosida statistik tahlil qilish uchun quyidagi ko‘r­sat­­kich­lardan foydalaniladi:

1. 
   Mutlaq qo‘shimcha o‘sish yoki kamayish sur’ati;
   
2. 
   O‘sish yoki kamayish sur’ati;
   
3. 
   Qo‘shimcha o‘sish yoki kamayish sur’ati;
   
4. 
   1% qo‘shimcha o‘sishning mutlaq ahamiyati.
   

Ushbu ko‘rsatkichlar ikki davr darajasini taqqoslash natija­si­da olinadi. Bular, o‘z navbatida, zanjirsimon va bazisli ko‘rsat­kich­­­larga bo‘linadi. Agar dinamika qatorlardagi har bir davr da­ra­jasi­ni bosh­lang‘ich davr darajasi bilan taqqoslansa, olingan miq­dor ba­­zisli ko‘rsatkich hisoblanadi. Agar har bir davr darajasini o‘zidan ol­dingi davr darajasi bilan taqqoslansa, olingan miqdor zan­jir­si­mon ko‘rsatkich deb ataladi.
Bazisli mutlaq qo‘shimcha o‘sish (yoki kamayish) ko‘rsat­ki­chini aniqlash uchun har qaysi davr darajasidan boshlang‘ich davr darajasini ayirib tashlash kerak: