Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

9.6- rasm Tabiiy monopoliya va uni ttartibga solish 
Tabiiy monopoliya muammosining yana bir echimi bor: davlat (yoki mahalliy 
hokimiyat) ushbu xizmat turini taqdim etish majburiyatini oladi. Bunday holda, 
davlat (mahalliy) kompaniya davlat mahalliy byudjetidan subsidiyalar olishi 
mumkin. Subsidiya amaliyoti samarasiz deb hisoblanadi, chunki buning uchun 
talab qilinadigan soliq raqobatbardosh narxlar tizimini buzadi. 
Tabiiy monopoliyalarning narxlari va tariflarini davlat tomonidan tartibga 
solishning bir nechta variantlari mavjud. Ikkala variant mavjud. 
Birinchi. Rossiya va AQSHda elektr energiyasining narxlarini tartibga soluvchi 
maxsus organlar tashkil etildi. Tariflar darajasi "harajatlar va foyda" tamoyiliga 
muvofiq belgilanadi. 
Ikkinchi. Hokimiyat bozor miqyosidagi raqobat mumkin bo‗lmagan yoki 
miqyosi tejamkorligi sababli qimmatga tushadigan bozorlar uchun raqobatni 
boshlaydi. Bunday holda, kim oshdi savdosi o‗tkaziladi va byudjetga eng ko‗p 
miqdorda mablag‗ kiritishni o‗z zimmasiga olgan kompaniya uchun ma‘lum 
vaqtga xizmat qilish huquqi taqdim etiladi. Ushbu huquq uchun raqobatlashadigan 
firmalar soni qancha ko‗p bo‗lsa, daromadning katta qismi byudjetga tushishi 
mumkin. 
Tabiiy monopoliyada o‗rtacha harajatlar chegaradan yuqori bo‗lganligi sababli, 
marjinal harajatlarning narxi rentabellikka olib keladi. Bu marjinal narxlar uchun 
narxlash prinsipidan voz kechishni talab qiladi, ammo bunday rad etish tufayli 
yo‗qotishlarni kamaytirish kerak. 

---

222 
Samaradorlikdagi yo‗qotishlarni minimallashtirish Ramsey narxlash deb 
ataladi. Frank Ramsay (1903-1930) 1927 yilda o‗zining mashhur maqolasini nashr 
etdi, uning mohiyati quyidagicha. Aytaylik, tabiiy monopoliya bir necha turdagi 
mahsulotlarni (xizmatlarni) ishlab chiqaradi. 
Iqtisodiy samaradorlikdagi yo‗qotishlar minimal bo‗lishi uchun minimal 
darajadagi narxlardan yuqori bo‗lgan va umuman tabiiy monopoliyani buzadigan 
narxlar qanday darajalarda o‗rnatilishi kerak? 
Bu savolga javob quyidagicha: narxning marjinal harajatlarga nisbatan 
talabning egiluvchanligi bilan teskari o‗sishi. Ushbu qoida matematik shaklda 
quyidagicha ifodalanishi mumkin: 
=
bu yerda P - mahsulotning narxi i; MC i- tovarlarni chiqarilishining chegaraviy 
qiymati i; e
i
- tovarga talabning egiluvchanligi i uning narxi bo‗yicha; k - doimiy 
(buzilish holati qanoatlantirilishi uchun tanlangan). Ushbu qoida quyidagicha 
shakllantirilishi mumkin: barcha mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarishni 
umumiy daromad umumiy harajatlarga teng bo‗lgunga qadar teng nisbatda 
kamaytiring. 
Ko‗rib chiqilganlardan tashqari tabiiy monopoliya mahsulotlarining 
(xizmatlarning) narxlari va tariflarini tartibga solishning boshqa usullari mavjud.