|
Nazorat savollari
1. Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning asosiy vazifalarini ajratib
ko‗rsating:
2. M.Porterning raqobatning beshta kuchi modeli nimalardan iborat?
3. Eng ko‗p uchraydigan harakatlantiruvchi kuchlar nimalardan iborat?
4 . Ish yuritish strategiyasi nima?
5. Tajovuzkor strategiyaning asosiy turLarini ayting.
9. MONOPOLIYA VA BOZOR XUKMRONLIGI
9.1. Monopoliya. Monopol hokimiyat. Monopoliya zarar
Monopoliya - bu bozor tuzilishining bir turi bo‗lib, unda ma‘lum bir
mahsulotning butun sohasini boshqaradigan faqat bitta sotuvchi bor, uning o‗rnini
bosuvchi yo‗q.
Monopoliya ustunlik qiladigan bozor raqobatbardosh bozorning mutlaqo
teskarisidir, bu erda sotish uchun standartlashtirilgan mahsulotlarni taklif qiladigan
ko‗plab raqobatchilar mavjud.
Monopoliyaning 3 turi mavjud.
Yopiq monopoliya - qonuniy cheklovlar, patent muhofazasi, mualliflik huquqi
instituti tomonidan raqobatdan himoyalangan.
Tabiiy monopoliya - bu bitta bozor butun bozorga xizmat qilgan taqdirda uzoq
muddatli o‗rtacha harajatlar minimal darajaga etadigan sohadir. Noyob tabiiy
resurslarga egalik qilishga asoslangan monopoliyalar ko‗lami tejashga asoslangan
tabiiy monopoliyalar bilan chambarchas bog‗liqdir.
Ochiq monopoliya - bu bitta kompaniya (hech bo‗lmaganda ma‘lum vaqt
davomida) mahsulotning yagona yetkazib beruvchisi bo‗lgan, ammo raqobatdan
212
alohida himoya qilinmaydigan monopoliya. SHunga o‗xshash vaziyatda tez-tez
bozorga yangi mahsulotlar bilan chiqqan kompaniyalar topiladi.
Monopoliyalar o‗rtasidagi bunday farq juda o‗zboshimchalik bilan amalga
oshiriladi, chunki ba‘zi firmalar bir vaqtning o‗zida bir necha turdagi
monopoliyalarga tegishli bo‗lishi mumkin.
Sof raqobat - bu tovarlarning yagona sotuvchisi bo‗lgan vaziyatdir va boshqa
sohalarda ushbu mahsulotni yaqin o‗rnini bosadigan narsa yo‗q.
Sof monopoliyalar endi kamdan-kam uchraydigan holat. Ko‗pincha bir nechta
firmalar o‗zaro raqobatlashadigan bozorlar mavjud. Sof monopoliyalar, qoida
tariqasida, faqat davlat homiyligida bo‗lishi mumkin. Bundan tashqari, ular
mahalliy miqyosda emas, balki mahalliy bozorlarga xosdir. Bundan tashqari, sof
monopoliya tushunchasi mavhumdir, chunki ko‗plab mahsulotlarning o‗rnini
bosadigan mahsulotlar mavjud.
Sof monopoliya quyidagi asosiy xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
- bitta kompaniya va ko‗plab xaridor, ya‘ni bozorda o‗z mahsulotlarini ko‗plab
xaridorlarga sotadigan bitta ishlab chiqaruvchi mavjud. Agar ushbu bozorda
yagona xaridor qarshi bo‗lsa, unda bunday bozor ikki tomonlama monopoliya deb
ataladi;
- o‗rnini bosadigan tovarlarning etishmasligi (monopolist mahsulotining
mukammal o‗rnini bosadigan narsalar yo‗q);
- bozorga (sohaga) kirish erkinligining yo‗qligi, ya‘ni kirish uchun deyarli hal
qilib bo‗lmaydigan to‗siqlar mavjud. Chiqish to‗siqlari quyidagicha:
- qonuniy cheklovlar: xalqaro savdoda patentlar, tariflar va kvotalar;
- reklama va mahsulotni tabaqalashtirish. Reklama faoliyati taniqli brendlarga
nisbatan xaridorlarda ishonch va hurmatni shakllantirishga yordam beradi. O‗z-
o‗zidan yoki kengaytirilgan reklama bilan birgalikda mahsulotni farqlash mavjud
ishlab chiqaruvchilarning bozor kuchini kuchaytirishi va kirish to‗siqlarini keltirib
chiqarishi mumkin;
213
Transportatsion transportning yuqori harajatlari, bu yakka tartibdagi mahalliy
bozorlarning shakllanishiga olib keladi, buning natijasida yakka tartibdagi sanoat
ko‗plab mahalliy monopolistlarni namoyish qilishi mumkin;
• monopolist firma o‗z tovarlari uchun narx belgilaydi va bozor talabiga ko‗ra
uni qabul qilmaydi;
• mukammal xabardorlik.
Monopol hokimiyat - bu monopolistning sotishga tayyor bo‗lgan tovarlari
hajmini o‗zgartirib, uning narxini belgilash qobiliyati. Yakka tartibdagi
sotuvchining monopol kuchi darajasi uning mahsulotiga yaqin almashtirgichlar
mavjudligiga va uning bozorda sotilgan umumiy hajmdagi ulushiga bog‗liq.
Monopol hokimiyatning egasi bu kompaniya sof monopoliya bo‗lishi kerak degani
emas. Monopol hokimiyatning zaruriy sharti sifatida ushbu kompaniyaning
mahsulotlariga bo‗lgan talab egri pastga siljishga ega. Bunday holda, kompaniya
o‗z mahsulotidagi narxni (taklif qilish, tushirish) o‗zi taklif qilgan tovarlar hajmini
o‗zgartirish orqali o‗zgartirish imkoniyatiga ega. Monopol hokimiyatga ega bo‗lish
- bu o‗z mahsulotining narxini belgilash erkinligi.
Agar raqobatdosh firma daromadni faqat ishlab chiqarish hajmini o‗zgartirish
orqali ko‗paytirishi mumkin bo‗lsa, u holda monopolist firma maqsadga erishish
uchun mahsulot hajmi yoki narx darajasida o‗zgarishi mumkin.
Monopoliyaning kompaniyaning xatti-harakatlariga ta‘siri muammosi monopol
talab nazariyasidan kelib chiqadi. Monopolist ushbu mahsulotning yagona ishlab
chiqaruvchisi bo‗lganligi sababli, uning mahsulotiga bo‗lgan talab bozor talabi
bilan mos keladi va monopolist tomonidan mahsulotni ishlab chiqarish uchun talab
egri chizig‗i pasayib borayotgan bozor talab egri bilan mos keladi va sotishni faqat
oshirish mumkin. narxlarni pasaytirish. Natijada, marginal daromad tovarlar
narxidan past bo‗ladi, shuning uchun marjinal daromad egri chizig‗i MR har doim
talab egri ostida bo‗ladi (9.1-rasm).
To‗g‗ri egri chiziq shaklida talabni ifodalagan holda, marjinal daromad talab
chizig‗ining yarmiga teng ekanligini aniqlaymiz.
214
Monopol hokimiyat o‗lchovi sifatida foyda maksimal darajada oshirilgan narx
marjinal narxdan oshib ketadigan summa hisoblanadi. Monopol hokimiyatni
aniqlashning bu usuli 1934 yilda iqtisodchi Abba Lerner tomonidan taklif qilingan
va monopol hokimiyat indikatori Lerner nomini olgan:
L = (P - MS) / R
Lerner koeffitsientining raqamli qiymati har doim 0 dan 1 gacha. To‗liq
raqobatdosh kompaniya uchun P = MS va L = 0. L qanchalik katta bo‗lsa, monopol
kuch katta bo‗ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
