Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

urno duopoliyasi modeli 
Duopolyasiyaning birinchi modelini 1838 yilda fransuz matematiki, 
iqtisodchisi va faylasufi Antuan-Avgustin Korno taklif qilgan. 
Duopoliya - bu bozor tuzilishi, unda qo‗shimcha sotuvchilar paydo bo‗lishidan 
himoyalangan ikkita sotuvchi, bir-birining o‗rnini bosmaydigan yagona 
standartlashtirilgan mahsulot ishlab chiqaruvchisi. Ikkilamchi iqtisodiy modellar 
individual sotuvchining raqibning javobiga nisbatan taxminlari muvozanat 
natijalariga qanday ta‘sir qilishini namoyish etish uchun foydalidir. 
Duopoliya modelining turli xil modifikatsiyalari mavjud: Kurno modeli, 
Chamberlin modeli, Stackelberg modeli, Bertrand modeli, Edgeworth modeli. 
Ulardan eng mashhuri Moraning "Utopiya" (1516, ruscha tarjimasi - 1789) 
hayoliy Utopiya orolining ideal tuzilishini tavsiflovchi dialogidir. Bu yerda Mor 
insoniyat tarixida birinchi marta xususiy (va hatto shaxsiy) mulkka barham 
berilgan va nafaqat iste‘mol tengligi, balki ishlab chiqarish va hayot 
ijtimoiylashtirilgan jamiyatni tasvirladi. Mehnat hamma uchun majburiydir.
Kasallik odamlarning ishlab chiqarish faoliyatining bir turiga umrbod bog‗lanishini 
targ‗ib qildi. 

---

235 
10.3. Kartel va uning turlari 
Kartel
- bu birgalikda ishlaydigan va ishlab chiqarish hajmi va narxlarini 
yagona monopoliya kabi kelishib olgan kompaniyalar guruhining o‗zaro hamkorlik
shakli. 
Kartellarni yaratish firmalar o‗rtasidagi raqobatni to‗liq yoki qisman yo‗q 
qilishga va shu asosda daromadni maksimal darajada oshirishga qaratilgan. Kartel 
duch keladigan asosiy muammo bu a‘zo firmalar o‗rtasidagi qarorlarni 
muvofiqlashtirish va ushbu firmalar uchun cheklovlar (kvotalar) tizimini o‗rnatish 
muammosidir. 
Kartelni shakllantirish uchun sizga quyidagilar kerak: 
- narxlar ko‗tarilgandan keyin boshqa firmalarning mahsulotlarini sotishiga 
yo‗l qo‗ymaslik uchun sohaga kirishda to‗siq borligiga ishonch hosil qiling; 
- ishlab chiqarishning umumiy darajasi uchun qo‗shma mezonni o‗rnatish 
uchun ushbu mahsulotni ishlab chiqaruvchilarning yig‗ilishini tashkil qilish; 
- kartelning har bir a‘zosi uchun kvotalarni belgilang; 
- tasdiqlangan kvotalarni o‗tkazish tartibini belgilaydi. 
Kartellar shartnomani bajarmaganlar uchun belgilangan kvotadan oshib ketgan 
holda jarimalar belgilaydi. Monopoliya narxi va ishlab chiqarish darajasi 
to‗g‗risida qaror qabul qilishda kartellar muammoga duch kelishadi. O‗rtacha katta 
harajatlarga ega bo‗lgan firmalar kartelning yuqori narxlariga erishadilar. Hududni 
ajratish borasida kelishmovchiliklar mavjud 
Zamonaviy sharoitda kartellar yanada moslashuvchan va juda xilma-xil 
shakllarda mavjud: patent pullari, litsenziyalash shartnomalari, ilmiy ishlab chiqish 
konsortsiumlari. 
Kartellar to‗rtta asosiy toifaga bo‗lingan: 
- savdo sharoitlarini boshqarish uchun kartellar; 
- narxlarni belgilash uchun kartellar; 
- faoliyat, hududlar, savdo va iste‘molchilarni ajratish uchun kartellar; 
- biznesning muayyan sohasida o‗z ulushini o‗rnatish uchun kartellar. 

---

236 
AQSHda, Evropa hamjamiyati mamlakatlarida narxlarni belgilash, bozorni 
ajratish va mahsulot hajmi va ishlab chiqarish hajmini cheklash bilan bog‗liq 
bo‗lgan kartellar qonun bilan taqiqlangan. 
Kartellarning ikkita asosiy turi mavjud: 
- umumiy yoki sohaviy, foydani ko‗paytirish maqsadida kartellar; 
- bozor ulushlarini tarqatish va belgilash maqsadida kartellar. 
Umumiy foydani ko‗paytirishga yo‗naltirilgan kartellar. Aytaylik, sohada har 
jihatdan n bir xil firmalar mavjud bo‗lib, SATC va MC egri shakllar 10.5-rasmda 
ko‗rsatilgan. MC = P holati qc chiqarilganda qoniqarli, bu eng maqbuldir. Firmalar 
yo‗naltirilgan bozor bahosi shaxsiy bozor egri DD va bozor ta‘minoti egri S (MCs) 
ning kesishishi bilan aniqlanadi, bu individual MC egri chizig‗ining ko‗tarilgan 
qismlarining gorizontal yig‗indisidir (10.6-rasm). Rasmdan ko‗rinib turibdiki, 
sanoat mahsuloti Qc = nq
c
va har bir firmaning foydasi C to‗rtburchagi maydoniga 
teng bo‗ladi C
C
P
C
AB(10.5-rasm). 
Endi barcha firmalar eng maqbul chiqishi Q
M
, maqbul narx esa P
M
bo‗lgan 
kartelda birlashdi deylik (9.6-rasm). Q
M
c
beri, kartaning tarkibiga kiradigan har 
bir firma uchun q
K
<0 kvotaga teng bo‗lsa, firmaning foydasi C
k
P
m
MF maydoniga teng bo‗ladi (10.5-
rasm). Shunday qilib, uning foydasi, bir tomondan, KNAB hajmiga kamayadi, 
boshqa tomondan, u P
c
P
m
MN maydonlar va C
K
C
c
KF Maydonlarining yig‗indisiga 
ko‗payadi, chunki P
c
P
M
MN va C
K
C
c
KF KNAB-dan kattaroq, kompaniya kartelga 
qo‗shilishdan manfaatdor bo‗ladi.