|
10.4 - rasm. Ortiqcha quvvat
10.4- rasm shuni ko‗rsatadiki, minimal LATC, LMC bilan LATS kesishib
o‗tadigan nuqta M, e nuqtaning o‗ng tomonida joylashgan bo‗lib, bu uzoq vaqt
davomidagi maksimallashtirilgan Q
E
foydaga to‗g‗ri keladi. Ishlab chiqarishda
ishlatiladigan resurslarning samaradorligi uzoq vaqt davomida o‗rtacha harajatlar
231
minimal bo‗lganida erishiladi. Ushbu samaraga minimal uzoq muddatli harajatlar
(M nuqtasi) ga mos keladigan Q
M
davrini chiqarish orqali erishiladi. Ammo
monopolistik raqobatbardosh firmaning daromadini ko‗paytiradigan narsa
faqatgina Q
E
ga teng, bu Q
M
ga qaraganda ancha past. Q
M
va Q
E
o‗rtasidagi farq
ortiqcha kuch deb ataladi.
10.2. Oligopoliya. Oligopolistik narxlar urushi. Oligopoliya modellari
Oligopoliya - bu bozor tuzilishi, unda oz miqdordagi sotuvchilar har qanday
mahsulotni sotishda ustunlik qiladi va yangi sotuvchilarning paydo bo‗lishi qiyin
yoki imkonsizdir.
Turli sotuvchilar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot standartlashtirilishi
mumkin (masalan, alyuminiy) va tabaqalashtirilgan (masalan, avtomobillar).
Oligopolistik bozorlarda, qoida tariqasida, ikkitadan o‗ntagacha firmalar
ustunlik qiladi, ular mahsulot sotilishining yarmini yoki undan ko‗pini tashkil
qiladi.
"Oligopoliya" so‗zi ingliz gumanisti va davlat arbobi T. Morom dunyoga
mashhur "Utopiya" (1516) romanida kiritilgan.
Oligopolistik bozorlar quyidagi xususiyatlarga ega:
Oz miqdordagi firmalar va ko‗p sonli xaridor. Bu shuni anglatadiki, bozorni
yetkazib berish hajmi mahsulotni ko‗plab kichik xaridorlarga sotadigan bir nechta
yirik firmalar qo‗lida;
tabaqalashtirilgan yoki standartlashtirilgan mahsulotlar.
Nazariy jihatdan, bir hil oligopoliyani ko‗rib chiqish qulayroq, ammo agar sanoat
differensiatsiyalangan mahsulot ishlab chiqarsa va uning o‗rnini bosadigan ko‗plab
mahsulotlar mavjud bo‗lsa, unda bu ko‗pgina almashtirgichlarni bir hil
agregatlangan mahsulot sifatida tahlil qilish mumkin. Bozorga kirishda muhim
to‗siqlar mavjudligi, ya‘ni bozorga kirishda katta to‗siqlar mavjudligi. Sohadagi
firmalar o‗zaro bog‗liqlik haqida bilishadi, shuning uchun narx nazorati
cheklangan. Mahsulot narxiga faqat umumiy savdoda katta ulushga ega bo‗lgan
firmalar ta‘sir qilishi mumkin. Bozordagi bir yoki bir nechta yirik firmalarning
tarqalish koeffitsienti konsentratsiya koeffitsienti (to‗rtta yirik firmaning
sotilishining sanoatning umumiy hajmiga nisbati) va Herfindahl indeksida
232
aniqlanadi, bu esa ushbu bozorda mahsulot sotadigan firmalarning bozor ulushlari
ulushini kvadratsiya qilish yo‗li bilan olingan natijalarni yig‗ish yo‗li bilan
hisoblanadi.
+
+
bu yerda S
1
- eng katta yetkazib berishni ta‘minlaydigan kompaniyaning bozor
ulushi; S
2
- bu keyingi eng yirik yetkazib beruvchining bozor ulushi va boshqalar.
Oligopolistik
bozorlardagi
firmalarning
xatti-harakati
qo‗shinlarning
urushdagi xatti-harakatlariga o‗xshaydi. Firmalar bir-birlariga raqibdir, foyda esa
kubok. Ularning quroli narxlarni nazorat qilish, reklama va mahsulot ishlab
chiqarishdir.
Oligopolistik narxlar urushi
Narxlar urushi - bu oligopolistik bozorda raqobatlashayotgan firmalar
tomonidan narxlarni ketma-ket pasaytirish siklidir. Bu oligopolistik raqobatning
ko‗plab mumkin bo‗lgan oqibatlaridan biridir.
Narxlar urushi iste‘molchilar uchun foydalidir, ammo sotuvchilarning foydasi
yomon. Urushlar narx o‗rtacha harajatlar darajasiga tushguncha davom etadi.
Muvozanat sharoitida ikkala sotuvchi ham bir xil narxni oladi P = AC = MS.
Bozorning umumiy hajmi mukammal raqobat sharoitida bo‗lganidek bir xil.
Muvozanat hech bir kompaniya endi past narxlardan foyda ololmasa, ya‘ni narx
o‗rtacha harajatlarga teng bo‗lsa va iqtisodiy foyda nolga teng bo‗lganda mavjud
bo‗ladi. Narxni ushbu darajadan pastga tushirish yo‗qotishlarga olib keladi.
Bundan tashqari, har bir firma, agar boshqa firmalar o‗z narxlarini o‗zgartirmasa,
unda narxni ko‗tarish uchun hech qanday sabab bo‗lmaydi degan taxmindan kelib
chiqadi.
Afsuski, xaridorlar uchun narxlar urushi odatda qisqa muddatli bo‗ladi. Bir
muncha vaqt o‗tgach, oligopolistik firmalar urushlardan va shuning uchun
daromadga kiruvchi ta‘sirlarning oldini olish uchun bir-birlari bilan hamkorlikka
kirishadilar.
233
Do'stlaringiz bilan baham: |
