Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

Oligopoliya modellari 
Kolluziyaga asoslangan oligopoliya modeli. Oligopolistik bozorda har bir 
firma kooperativ (kooperativ) va kooperativ bo‗lmagan (kooperativ bo‗lmagan) 
xulq o‗rtasida tanlov mavjud. Birinchi holda, firmalar o‗zlarining xatti-
harakatlarida bir-biri bilan biron bir ochiq yoki yashirin bitimlar bilan 
bog‗lanmaydilar. Aynan shu strategiya narx-navo urushlarini keltirib chiqaradi. 
Agar o‗zaro raqobatni kamaytirish niyatida bo‗lsa, kompaniyalar o‗zaro hamkorlik 
qilishadi. Agar oligopoliya sharoitida firmalar bir-biri bilan faol va yaqindan 
hamkorlik qilsalar, bu ularning fitna uyushtirishlarini anglatadi. Ushbu konsepsiya 
ikki yoki undan ortiq kompaniyalar birgalikda belgilangan narxlarni yoki ishlab 
chiqarish hajmini belgilab, bozorni ikkiga bo‗lganda yoki birgalikda biznesni olib 
borishga qaror qilgan hollarda qo‗llaniladi. Yuz berish - bu kartelga, ishonchga 
nisbatan umumiy atama. 
Kartel - bu birgalikda ishlaydigan va mahsulot va narxlar bo‗yicha qarorlarni 
yagona monopoliya kabi qabul qiladigan kompaniyalar guruhidir. 
Amerika Qo‗shma Shtatlarida kartellar qonun bilan taqiqlangan. Shunga 
qaramay, firmalar ko‗pincha fitna uyushtirish vasvasasiga tushishadi, bu esa ochiq 
kelishuvga murojaat qilmasdan o‗zlarini raqobatdan himoya qilishga imkon beradi.
Muvaffatsiyatli bo‗lsa, kelishuvning foydasi juda katta bo‗lishi mumkin. 
Eng mashhur xalqaro kartel 1960 yilda tashkil etilgan Neft eksport qiluvchi 
davlatlar tashkiloti (OPEK). 1973 yilda u o‗z kuchidan foydalanib, neft yetkazib 
berishga embargo qo‗ydi. Keyin bir barrel neft narxi uch baravarga oshdi. 70-
yillarda OPEK xom neft eksportini muvaffatsiyatli nazorat qildi. 
Ammo 80-yillarning o‗rtalariga kelib. neftning haddan tashqari ko‗payishi 
kuzatildi, narx bir barrel uchun 1979 yilda 30 dollar o‗rniga 10 dollarga tushdi. 
Narx yetakchilik modeli. Oligopolistik bozorlarda bitta firma narxlarni 
boshqarish bo‗yicha yetakchi rolini bajaradi, u o‗z foydasini oshirish uchun narx 
belgilaydi, boshqa firmalar esa yetakchi kabi bir xil narxni oladilar. 
Yetakchi firma, oligopolistik bozordagi boshqa firmalar belgilangan narxni 
o‗zgartirib, javob bermaydi deb taxmin qiladi. Narxlarga yetakchilik modeli 

---

234 
qisman monopoliya deb ataladi, chunki rahbar o‗zining marjinal daromadi va 
marjinal narxiga qarab monopol narxni belgilaydi. Boshqa firmalar ushbu narxni 
berilganicha qabul qiladilar, yirik firmalar bozor talabi to‗g‗risida ko‗proq 
ma‘lumotga ega ekanligiga ishonib, etakchining narxlarini kuzatadilar. 
Narxlar etakchiligi yashirin fitna tabiatida, chunki ochiq narxlar to‗g‗risidagi 
bitimlar monopoliyaga qarshi qonunlar bilan taqiqlangan. Narxlar yetakchiligi 
karteldan ustun turadi, chunki u firmalarning ishlab chiqarish va marketing 
faoliyati erkinligini saqlaydi, kartellarda esa ular kvotalar va yoki bozorni 
delimitatsiyasi bilan tartibga solinadi. 
Narxlar yetakchiligining ikkita asosiy turi mavjud: 
- raqobat muhitidan ancha past harajatlarga ega kompaniya rahbariyati; 
- bozorda yetakchi mavqega ega bo‗lgan, ammo harajatlari bo‗yicha o‗z 
izdoshlaridan jiddiy farq qilmaydigan kompaniya rahbariyati. 
K