|
12.18-rasm. Taklif cheklangandagi iqtisodiy renta.
S
W
E
2
W
1
D
2
E
1
W
0
D
1
L
L
Iqtisodiy renta
W
S
L
E
Iqtisodiy renta
D
L
W
å
W
0
L
L
e
307
Boshlang‗ich ishchi kuchiga talab D
1
, taklif esa S. Taklif elastik bo‗maganda,
ishchi kuchi narxi faqat talabdan bog‗liq bo‗ladi. Kinoaktyorning obro‗i oshib
borishi, unga bo‗lgan talabni D
1
dan D
2
ga keskin oshiradi.
Shunday qilib, uning narxi W
0
dan W
1
ga ko‗tariladi. Rasmda W
0
E
1
E
2
W
1
to‗rtburchak yuzi iqtisodiy rentani ifodalaydi.
Iqtisodiy renta
- bu taklifi chegaralangan resursga to‗lanadigan narxdir.
Nazorat savollari
1. Ishlab chiqarish omillari bozorini izohlab bering.
2. Raqobatlashgan mehnat bozori muvozanati qanday o‗rnatiladi?
3. Firma foydasini maksimalashtirish uchun ishchi kuchini yollashni qanday
shart bajarilgunga qadar davom etiladi?
4. Mehnat kilish va dam olish o‗rtasida bogliqlikni izohlab bering.
5. Menga bozorga kasaba uyushmasi qanday tasir k o‗rsatadi va uning
oqibatarini izohlang?
6. Daromadning qanday turlarini bilasiz va ularni tariflab bering.
13. INVESTITSIYALAR VA KAPITAL BOZORI
13.1. Kapital tushunchasi va shakllari. Kapitalni investitsiyalash
Kapital - bu insonlar tomonidan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishni
ko'paytirish maqsadida yaratilgan barcha ishlab chiqarish vositalaridir. Kapital
tarkibiga avtomobillar, binolar, inshootlar, transport vositalari, asboblar, xom
ashyo zaxiralari, yarim tayyor mahsulotlar, patentlar, nou-xau va boshqalar kiradi.
Kapital joriy iste'molning nisbiy qisqarishi hisobiga kelajakda iste'mol qilish
imkoniyatini oshiradigan tejash hisobiga yaratiladi. Shu munosabat bilan, tejashni
amalga oshiruvchi shaxslar hozirgi iste'molni kelajak bilan solishtiradilar.
Kapitalning ikkita asosiy shakli mavjud:
-turli mahsulotlarni ishlab chiqarishda ishtirok etadigan ishlab chiqarish
resurslari zaxirasi bo'lgan jismoniy kapital (unga mashinalar, asboblar, binolar,
inshootlar, transport vositalari, xom ashyo va yarim tayyor mahsulotlar zaxiralari)
kiradi.
308
- inson kapitali - o'qitish jarayonida yoki amaliy tajribada olingan aqliy
qobiliyatlar shaklidagi kapital.
Bir vaqtning o'zida kapital qiymati kapitalning birlik qiymatini anglatadi.
Hozirgi vaqtda jami jismoniy kapital investitsiyalar natijasida to'ldirilgan
mablag'lar bilan ifodalanadi.
Ishlab chiqarish kapitalining ikkita asosiy shakli mavjud:
- asosiy kapital - bu uzoq vaqt davomida ishlab chiqarish jarayonida ishtirok
etgan mehnat, ya'ni fabrikalar, uskunalar, dastgohlar va boshqalar ko'rinishidagi
ishlab chiqarish omillari;
- aylanma mablag'lar - bu mehnat (xom ashyo, tayyor mahsulotlar) va ishchi
kuchidir.
O'z-o'zidan kapital mablag'lar ko'rinishida namoyon bo'ladi. Mablag'lar - bu
ma'lum vaqtdagi kapital miqdoridir. Har qanday vaqtmobaynidafirmada ma'lum
miqdordagi uskunalar va boshqa turdagi kapital mavjud. Kapital tahlilining
maqsadi mablag'larning qanday yaratilganligi va o'zgarishini aniqlashdir, buning
uchun yangi kapital yaratish va undan foyda olish bilan bog'liq xarajatlarni
o'rganish kerak.
Yangi kapitalni yaratish uchun nafaqat firmaning o'z mablag'lari, balki
foydalanish uchun ma'lum foiz olinadigan qarz mablag'lari ham talab qilinadi.
Ssudda kapitali - bu kapital egalari tomonidan qarzga olingan mablag'lardan
ma'lum muddat davomida foydalanganlik uchun to'lanadigan narx. Ssudda kapitali
yil uchun foiz stavkasi orqali ifodalanadi. Ssudda kapitaliyiliga 5% deb taxmin
qiling. Bu degani, ular boshqalarga bir yil davomida foydalanish imkoniyatini
berganlariuchun kapital egalariga har bir so‗m xisobidan5 tiyindan to'lanadi.
Pul mablag'lari yordamida savdo-sotiq qilish turli xil moliyaviy bozorlarda
amalga oshiriladi. Raqobat mukammal bo'lgan moliya bozorida na qarz oluvchilar,
na yakka qarz beruvchilar Ssudda kapitali bozor narxiga ta'sir qilmaydi. Ular
mavjud narxlarni qabul qiladilar, chunki har bir qarz oluvchining talabi qarz
mablag'lari umumiy hajmining atigi bir qismini tashkil etadi va shu bilan birga har
bir qarz beruvchi qarzga olingan kapitalga talabning umumiy miqdorining ozgina
309
qismini taklif etadi. Kreditning foiz stavkasi jamg'arilgan mablag'larning taklifi va
barcha qarz oluvchilarning qarz mablag'lariga bo'lgan talab bilan belgilanadi.
Kreditlash ssuda foizi stavkasi darajasi investitsiya qarorlariga ta'sir qiladi.
Investitsiyalash - kapital mablag'larni to'ldirish yoki qo'shish jarayoni bo‗lib,
ushbuyilda yangi kapital kirib kelishini anglatadi. Ishlab chiqarish jarayonida
kapital mablag'larning "eskirish" jarayoni vujudg keladi. Aylanma mablag'lar
(matyeriallar va yarim tayyor mahsulotlar zaxiralari) ishlab chiqarish jarayonida
ishlatiladi va kamayadi, asosiy kapital (binolar, jihozlar va boshqalar) esa jismoniy
va ma‘naviyjihatdan eskiradiva ularni almashtirish kerak. Asosiy kapitalning
jismoniy eskirishi darajasi jismoniy amortizatsiya deb ataladi.
Investitsiyalarni ko'paytirish orqali firmalar foydalarni oshirish uchun zarur
shart-sharoitlarni yaratadilar. Investitsiyalashtirishni amalga oshirayotganda, firma
investitsiya qilish natijasida olingan foyda ishlab chiqarish xarajatlarining
qiymatidan ko'p bo'ladimi - yo'qligini hal qiladi.
Investitsiyalarning sof rentabelligi, har bir qo'shimcha pul mablag'lariga
nisbatan foizda ifodalanadi va investitsiyalarning daromadliligi chegarasini (r)
ko'rib chiqadi
Buinvestitsiyalar bilan bog'liq bo'lgan barcha marjinal xarajatlarni(kapitalga
foiz stavkasi bo'yicha marjinal xarajatlar bundan mustasno) chegirish yo'li bilan
aniqlanadi va natijani barcha investitsiya qilingan mablag'larning ulushi sifatida
ifodalaydi
Investitsiyaning maksimal daromadliligi (g) va foiz stavkasi o'rtasidagi farq(i)
investitsiyalarning maksimal sof foydasi deb ataladi:
r-i=investitsiyalarning yakuniy sof foydasi.
Agar (g) (i) dan kam bo'lmasa, firma qo'shimcha daromad oladi.
Maksimallashayotgan foyda - investitsiya darajasi - bu sarmoyaning maksimal
daromadliligi, kapitalga bo'lgan foiz stavkasiga teng bo'lgan darajadir. Binobarin,
agar firma kapitalni qo'yish mumkin bo'lgan (yoki qarzga beriladigan) foiz stavkasi
(r) dan yuqori bo'lgan investitsiyalardan marjani qaytarish stavkasini (i) ajratsa,
firmainvestitsiyalarni moliyalashtirishga berilgan qarzlar uchun to'laydi.
310
Biz qisqa muddatli investitsiyalarni ko'rib chiqdik, endi uzoq muddatli
investitsiyalarga o'tamiz. Aksariyat hollarda investitsiyalar uzoq muddatli bo'lib
ko'rinadi. Kapital qo'yilmalar gorizontal va vaqt bo'yicha o'zgarib turadi.
Asosiy kapitalning (asosiy vositalar, asosiy fondlarning) yaroqlilik muddati -
bu firmaga foyda keltiradigan yoki xarajatlarni kamaytiradigan yillar sonidir. Uzoq
muddatli investitsiyalardan olingan foydani hisoblash uchun firmaga quyidagilar
kerak:
• yangi asosiy kapitalning ishlash muddatini aniqlash;
• asosiy kapitaldan foydalanishning har bir yilida olingan daromadga
qo'shimchani hisoblash.
Investitsiyalarning maksimal qoplanishiquyidagi formula bo'yicha hisoblanadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
