yoki aralashtirmasdan ekish mumkin, chunki
ot suyuqligi salmonellalar uchun oziqa muhit
bolib hisoblanadi. Olingan ot suyuqligi
196
termostatda qoldiriladi. Ertasi kuni u
differensial-diagnostik muhitlarga ekiladi.
Agar bu muhitlarda u osmasa, qaytadan
ekiladi. Ot suyuqligi 10 kunga termostatda
qoldiriladi va vaqt-vaqti bilan differensial-
diagnostik muhitlarga ekib turiladi. Shubhali
koloniya hosil bolsa, u umumiy sxema
asosida tekshiriladi.
Qusuq moddasi.
Qusuq moddasi steril hovonchada fiziologik
eritmada 1:10 nisbatda suyultiriladi, yuqori
qismidan 23 tomchi olib, differensial-
diagnostik va boyituvchi muhitga ekiladi.
Qolgan tekshirish ishlari umumiy sxema
asosida olib boriladi. Qusuq moddasi va
oshqozon chayindisi toksikoinfeksiyada
tekshiriladi. U kislotali sharoitga ega bol-
ganligi uchun ekishdan oldin 510 % li
natriy bikorbanat bilan neytrallanadi.
Oziq-ovqatlar.
Suyuq va yarimsuyuq mahsulotlar yaxshi-
lab aralashtiriladi. 23 tomchi olib diffe-
rensial-diagnostik va boyituvchi muhitga
ekiladi. Yirik mahsulotlardan esa steril
pichoq yoki skalpel bilan chuqur qismidan
510 g olib, steril hovonchada fiziologik
eritma 1 : 5 yoki 1 : 10 nisbatda suyulti-
riladi, songra 23 tomchi olib differensial-
diagnostik va boyituvchi muhitlarga ekiladi.
Agar shubhali koloniyalar hosil bolsa,
umumiy sxema asosida tekshirish ishlari
otkaziladi.
Azolardan ayrim bolaklar, jigar, taloq,
buyrak, ingichka ichakdan esa bolakcha, qon
va ot suyuqligi tegishli ravishda tekshirish
uchun olinadi. Azolardan bolakchalar steril
qaychi va pinset yordamida olinadi, songra
steril idishga solinadi. Songra ular steril
hovonchada eziladi va differensial-diagnostik
va boyituvchi muhitga ekiladi. Shubhali
koloniyalar hosil bolgan bolsa, umumiy
sxema asosida tekshirish ishlari otkaziladi.
Murda yorilganda olingan
material.
197
Asosiy tekshirish usullari
1. Bakteriologik.
2. Serologik.
Tekshirishning birinchi kuni. Tayyorlangan tekshirish materiali
differensial-diagnostik va boyituvchi muhitlarga ekiladi. Tekshirish
materiali Ploskiryov va vismutsulfitli agarga Endo muhitiga nisbatan
ikki baravar kop ekiladi. Chunki birinchisida osishga tosqinlik qiluv-
chi omillar boladi. Boyituvchi muhitga 1:5 nisbatda ekiladi. Termostatda
37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.
Tekshirishning ikkinchi kuni. Oziq muhitlarini termostatdan
1824 soatdan keyin olinadi va shubhali koloniyalar organiladi. Bir
necha (56) shubhali koloniyadan namuna olib, Olkenitskiy yoki Rassel
muhitiga ekiladi. Bu muhitlarga namuna quyidagicha ekiladi: shubhali
koloniyadan olib, sekin-asta probirka devoriga tekkizmasdan konden-
satsion suyuqligida aralashtirilib, yuqoriga qarab shtrix qilib ekiladi va
gaz hosil bolishini aniqlash uchun ekishga muhit markazidan uning
tubigacha sanchiladi.
Ekilgan muhit termostatda qoldiriladi. Agar tekshirish materiali
boyituvchi muhitga ekilgan bolsa, u holda differensial-diagnostik muhitiga
qaytadan ekiladi. Qolgan ishlar umumiy sxema asosida olib boriladi.
Tekshirishning uchinchi kuni. Ekilgan muhit termostatdan olib
tekshiriladi. Jamlangan Olkenitskiy yoki Rassel muhitining tarkibida
laktoza, glukoza, mochevina va indikator mavjud. Anaerobioz sharoitda
glukoza parchalanadi. Shuning uchun bunda muhitning qiyshiq qismi
ozgarmasdan, tik qismining rangi indikatorga moslashib ozgaradi.
Salmonellalar laktoza va mochevinani parchalamaydi. Agar muhitning
barcha qismlari ozgarsa, salmonellalar yoq, deb javob beriladi.
Shundan song faqat glukozasi parchalangan muhitlargina
tekshiriladi:
23-jadval
Tif va paratif qozgatuvchilarining antigenlik tuzilishi
r
a
l
a
ll
e
n
o
m
l
a
S
i
h
u
r
u
g
r
a
l
n
e
g
it
n
a
)
k
it
a
m
o
s
(
r
a
l
n
e
g
it
n
a
a
z
a
f
-
1
a
z
a
f
-
2
fi
t
a
r
a
p
2
1
,
2
,
1
a
fi
t
a
r
a
p
2
1
,
5
,
4
,
1
b
2
,
1
if
it
n
i
r
o
Q
)
i
V
(
,
2
1
,
9
,
1
d
A
B
A
B
O
O
H
198
1. Surtma preparat tayyorlab, Gram usulida boyaladi va mikros-
kop ostida tekshiriladi. Agar Grammanfiy tayoqchasimon bakteriyalar
korinsa, tekshirish ishlari davom ettiriladi.
2. Saxarolitik xossasini organish uchun Giss qatoriga ekiladi.
3. Proteolitik xossasini organish uchun lakmusli sutga va
indikator qogozi ornatilgan gosht-peptonli shorvaga ekiladi.
Ekilgan muhitlar termostatda 37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.
4. Salmonellalarni farqlash uchun agglutinatsiya reaksiyasi
otkaziladi. Buyum oynachasi ustida polivalent (A, B, C, D, E)
zardobi bilan agglutinatsiya reaksiyasi qoyiladi. Agar reaksiya musbat
bolsa, shu zardob tarkibiga kiruvchi guruh qon zardoblari bilan
alohida agglutinatsiya reaksiyasi qoyiladi. Ularning birida agglutinatsiya
reaksiyasi bersa, Oantigen va Hantigenining birinchi faza va ikkinchi
faza zardoblari bilan agglutinatsiya reaksiyasi qoyiladi (24-jadvali).
Tekshirishning tortinchi kuni. Natija oqiladi.
-
a
y
i
r
e
t
k
a
B
i
r
u
t
g
n
i
n
T
S
E
T
if
it
n
i
r
o
Q
K
K
g
k
+
g
k
fi
t
a
r
a
p
A
g
k
g
k
g
k
K
fi
t
a
r
a
p
B
g
k
g
k
g
k
+
I
Laktoza
Glukoza
Saxaroza
Mannit
Maltoza
Indol
Lakmusli
sut
Jelatina
H
2
S
Salmonellalarning fermentativ xossasi
24-jadval
Izoh: Kkislotagacha; kgkislota va gazgacha parchalaydi;
Iishqorlaydi.
5. Fagga sezuvchanligi aniqlanadi. 1-usul. Petri kosachasiga
2025 ml gosht-peptonli agar quyiladi va termostatda qopqogi
ochiq holda quritiladi. Kosacha orqa tomondan sektorlarga bolinadi
va har bir sektorga fagning nomi yoziladi. 46 soat turgan shorvadagi
kultura organiladi, chunki u kop miqdorda Vi antigenini saqlaydi.
Agar ustida 810 tomchi shorvadagi kulturadan tomiziladi va shisha
199
shpatel bilan butun oziqa muhit yuzasiga yoyiladi. Ekilgan muhit
qopqogi ochiq holda termostatda quritiladi. Har bir sektorga malum
fag tomiziladi. Tomchi qurigandan keyin termostatda1824 soat
qoldiriladi. Natija kosachaning orqa tomonidan oqiladi.
Tekshirilayotgan kultura qaysi turdagi fagga mos bola, u lizisga
uchrab tiniq zona hosil qiladi.
2-usul. Oziqa muhitga tekshirilayotgan kultura tomizib chiqiladi.
Har bir shunday tomchi qurigandan keyin uning ustiga malum fag
turi tomiziladi. Termostatda qoldiriladi. Ertasi kuni natija oqiladi.
1. Qorin tifi, paratif va toksikoinfeksiyada qanday tekshirish materiallari
olinadi?
2. Gemokultura usuli kasallikning qaysi davrida qollaniladi?
3. Tif va paratif kasalligining qaysi davrida najas va siydik olinadi?
4. Tekshirish materiali qanday differensial-diagnostik muhitlariga
ekiladi?
5. Monoretseptor Ozardobi va Hzardobi bilan nima aniqlanadi?
Qorin tifi va paratifning serologik diagnostikasi
Vidal reaksiyasi. Kasallikning ikkinchi haftasida qonda infeksiyaga
qarshi antitelolar hosil boladi. Ularni aniqlash uchun bemorning
qon zardobi olinib, kengaytirilgan hajmli agglutinatsiya reaksiyasi
qoyiladi. Antigen sifatida olik salmonella kulturasidan iborat
diagnostikum qollaniladi. Reaksiyani qoyish uchun bemorning qon
zardobi, diagnostikumlar, fiziologik eritma, probirkalar kerak boladi.
Bemor barmogi yoki venasidan steril probirkaga 23 ml qon
olinadi va laboratoriyaga jonatiladi. Laboratoriyada probirkani
termostatda 37°C haroratda 2030 daqiqa qoldiriladi, qon ivigandan
keyin Paster piðetkasi yordamida probirka devoridan ajratib olinadi
va 3040 daqiqaga muzlatgichda qoldiriladi. Ajralgan zardob alohida
probirkaga solinadi. Zardobni ajratib olish uchun qonni sentrifugalash
ham mumkin.
Infeksion jarayon yuzaga kelgan organizmda tegishli antigenga
nisbatan O va H antitelolar hosil boladi. Oantigen birinchi bolib
hosil boladi va tezda yoqoladi. Hantitelolar uzoq vaqt saqlanib
qoladi. O va Hantigeni bilan qoyilgan agglutinatsiya reaksiyasining
musbat bolishi kasallik borligidan dalolat beradi, faqat Hantigeni
?
Nazorat uchun savollar
200
bilan reaksiyaning musbat bolishi kasallanib otganlikdan yoki
emlanganlikdan dalolat beradi. Shundan kelib chiqqan holda Vidal
reaksiyani O va H antigenlari bilan birga qoyish lozim.
Qorin tifi va A va B paratif kasalliklarining belgilari oxshash
bolganligi uchun kasallik tabiatini aniqlashda, salmonellalarning qorin
tifi hamda A va B paratif diagnostikumlaridan bir vaqtning ozida
foydalaniladi.
Reaksiya ikki usulda tomchi va hajmli usullarda olib boriladi.
Amaliyotda kopincha hajmli agglutinatsiya usuli qollaniladi. Hajmli
agglutinatsiya reaksiyasining qatori antigenlar miqdoriga teng bolishi
kerak. Bemorning ajratib olingan qon zardobidan ishchi eritma tayyorlab
olinadi. Buning uchun alohida probirkaga 0,1 ml bemor qon zardobi va
4,9 ml fiziologik eritma solinadi. Bunda zardob 1:50 nisbatda suyuladi.
3 qatorda 5 tadan probirka olinadi va hammasiga 1 ml.dan fiziologik
eritma solib chiqiladi. Birinchi probirkaga 1 ml ishchi eritmadan solib,
yaxshilab aralashtiriladi va piðetkaga sorib olinadi va ikkinchi probirkaga
solinadi, aralashtirilib ikkinchidan uchinchiga, uchinchidan tortin-
chiga va tortinchidan 1 ml olib dezinfeksiyalovchi moddaga tokiladi.
Bunday ish qolgan qatorlarda ham takrorlanadi. Song 1-qatorning
barcha probirkalariga qorin tifi, 2-qatorga A paratif, 3-qatorga B paratif
diagnostikumidan 2 tomchidan solib chiqiladi. Probirkalarni termostatda
37°C haroratda 1824 soat qoldiriladi. Bunda zardob 1:100, 1:200,
1:400, 1:800 nisbatga suyuladi.
Vaqt otgach, termostatdan olib natija oqiladi. Agar qatordagi
antigen antiteloga mos bolsa, shu qatorda donador chokma hosil boladi.
Agar 1:100 nisbatga suyultirilgan zardob probirkalarda aggluti-
natsiya bersa, reaksiya shubhali hisoblanadi. Shuning uchun reaksiya
57 kundan keyin qaytadan qoyiladi. Bemorlarda reaksiya qoyilganda
antitelo titri ortadi, emlangan va kasallanib otganlarda esa titr oz-
garmaydi.
Organizmga Vi antigeni yuqori bolgan qorin tifi qozgatuvchisi
tushganda bemor qonida Vi agglutininlar hosil boladi. Ular kasal-
likning ikkinchi haftasidan boshlab aniqlanadi, lekin ularning titri
1:19 dan ortmaydi. Vi antiteloning aniqlanishi organizmda qorin
tifi qozgatuvchisi borligidan dalolat beradi. Bu holat epidemiologik
ahamiyatga ega bolib, bakteriya tashuvchini aniqlashda katta yordam
beradi.
Vi gemagglutinatsiya reaksiyasi.Bu reaksiya antiteloni aniqlay-
digan eng aniq reaksiya hisoblanadi. Ushbu reaksiya shunga asoslanganki,
201
odam va qoy eritrotsitlari maxsus usulda ishlov berilganda, oz yuzasiga
Viantigenlarni adsorbsiyalashi mumkin va natijada oziga mos Vi
antitelolarni agglutinatsiyalash qobiliyatiga ega boladi. Oz yuzasiga
antigenlarni adsorbsiyalagan eritrotsitlar eritrotsitar diagnostikum
deyiladi.
Vi gemagglutinatsiya reaksiyasini qoyish uchun quyidagilar
kerak boladi: 1) 12 ml bemorning qon zardobi, 2) salmonelloz
eritrotsitar Vi diagnostikumi, 3) Vizardobi, 4) Ozardobi,
5) fiziologik eritma. Reaksiya agglutinatsiya probirkasida yoki plastmassa
plastinkalarda olib boriladi.
Vidal reaksiyasidek bemordan qon olinib, uning zardobi ajratib
olinadi. Zardob 1:10 dan 1:160 gacha suyultiriladi. Har bir suyultirish
darajasidan 0,5 ml.dan probirka yoki plastinkadan botiqlikka solinadi
va ularning ustida 0,25 ml eritrotsitar diagnostikum solinadi. Reaksiya
0,75 ml hajmda qoyiladi.
Taqqoslash sifatida: 1) standart agglutinatsiyalovchi monore-
tseptor Vizardobi+diagnostikum zardob titrigacha musbat boishi
kerak, 2) fiziologik eritmadagi diagnostikumning (nazorat) reaksiyasi
manfiy boladi.
Eritma yaxshilab aralashtiriladi va termostatda 37°C haroratda
2 soatga, song xona haroratida 1824 soat qoldiriladi.
Natija nazorat probirkalaridan boshlab oqiladi. Diagnostikumni
agglutinatsiyalanish darajasiga qarab reaksiya oqiladi. Natija quyidagicha
baholanadi:
++++ Eritrotsitlar toliq agglutinatsiyalanadi, chokma «soya-
bonga» oxshash boladi.
+++ «Soyabon» aniq emas, hamma eritrotsitlar chokmaga
tushmaydi.
++ «Soyabon» bilinar-bilinmas agglutinatsiyalangan eritrotsit-
lar korinib turadi.
Eritrotsitlar tugmasimon chokma hosil qiladi va unday reak-
siya manfiy hisoblanadi.
1. Kasallikning qaysi davrida Vidal reaksiyasi qoyiladi?
2. Vidal reaksiyasi qoyish uchun nimalar kerak?
3. Vidal reaksiyasida qanday diagnostikumlar qollaniladi?
4. Serologik reaksiyalardan qaysi biri sezgir reaksiya hisoblanadi?
5. Vi gemagglutinatsiya reaksiyasida diagnostikum sifatida nima olinadi?
6. Vi gemagglutinatsiya reaksiyasining ahamiyati qanday?
?
Nazorat uchun savollar
202
20-bob.
SHIGELLALAR
Dizenteriya qozgatuvchisini 1891-yilda A. V. Grigoryev va 1898-
yilda yapon olimi Shig aniqlagan. Keyinchalik mana shu avlodga kiruvchi
bakteriyani 1900-yilda Fleksner, 1915-yilda Zonne, 1917- yilda Shtutser-
Shmis, 1934-yilda Larj-Saks kabi olimlar aniqlagan.
Xalqaro tasnifga kora, dizenteriya kasalligini chaqiruvchi mikrob-
larga Shig nomi berilib, Shigella avlodiga kiritilgan.
Morfologiyasi. Shigellalar tayoqchasimon (23x0,40,6 mk),
uchlari yumaloq, harakatsiz bolib, spora va kapsula hosil qilmaydi,
Grammanfiy bolib boyaladi.
Kultural xossasi. Fakultativ anaerob hisoblanadi. Oziqa muhitiga
talabchan emas. Endo, Ploskiryov EMS muhitlarida ortacha, yarim-
tiniq, kulrang, yumaloq, 1,52 mm S shaklli koloniya hosil qilib
osadi. Zonne turi esa yirik, yassi, xira, chetlari gadir-budur. R shaklli
koloniya hosil qilib osadi. Suyuq oziqa muhitida loyqalanish, R shaklli
chokma hosil qilib osadi.
Fermentativ xossasi. Shigellalarda fermentativ xossasi yaxshi
namoyon bolmaydi. Laktoza va saxarozani parchalamaydi. Zonne
shigellasi esa 23 kunlarda ularni kislotagacha parchalaydi. Glukoza va
maltozani kislotagacha parchalaydi. Mannitni faqat Fleksner, Boyd,
Zonne shigellalari kislotagacha parchalaydi. Proteolitik xosasiga kora,
indol va vodorod sulfitni hosil qilishi doimiy emas, sutni ivitadi,
jelatinani suyultirmaydi. Mannitni parchalashiga qarab, barcha shigellalar
mannitni parchalovchi va mannitni parchalamaydiganlarga bolinadi
(25-jadval).
25-jadval
Zonne shigellasining biovariantlari
Izoh: «+» parchalaydi; «» parchalamaydi.
(+) 35 kundan keyin parchalaydi.
Mannitni parchalamaydigan shigellalarga GrigoryevShig,
Shtutser Shmis, Larj-Saks shigellalari kiradi. Mannitni parchalovchi-
larga shigellalarning Fleksner, Boyd, Zonne turlari kiradi (26-jadval).
r
a
v
o
i
B
a
z
o
n
m
a
R
a
z
o
li
s
K
I
+
I
I
+
I
I
I
+
+
V
I
+
+
203
26-jadval
Shigellalarning fermentativ xossasi
Hozirgi vaqtda Zonne shigellasi tortta fermentativ turga bolinadi.
Ular ramnoza va ksilozani parchalashiga kora, bir-biridan farqlanadi.
Toksigenligi. Endotoksin ishlab chiqaradi. Shig shigellasi esa
endotoksindan tashqari, yana ekzotoksin ham ishlab chiqaradi va bu
toksin neyrotoksik tasir korsatadi.
Antigenligi. Guruh va turga xos antigenlarni saqlovchi somatik
O antigenini saqlaydi. Xalqaro tasnifga kora shigellalar tort guruhga
bolinadi va lotincha A, B, C, D harflari bilan belgilanadi.
A guruhiga: 1) Grigoryev-Shig; 2) Shtutser-Shmis; 3) Larj-
Saks va 810 provizorlari kiradi. Bu guruhga kiruvchi azolar faqat
tur antigenini saqlaydi va arab raqamlari bilan belgilanadi.
B guruhiga Fleksner shigellasi kiradi. U murakkab antigenlik
tuzilishiga ega. U tur antigenini saqlaydi va ular rim raqamlari bilan
belgilanadi hamda guruh antigenini saqlab, arab raqamlari bilan
belgilanadi. Fleksner shigellasining 6 ta serovarianti mavjud.
C guruhiga Boyd shigellasi kiradi, uning tur antigeni bolib,
15 ta serologik turi mavjud.
D guruhiga Zonne shigellasi kiradi, uning turiga xos antigeni
mavjud (27-jadval).
i
r
u
t
a
ll
e
g
i
h
S
T
S
E
T
g
i
h
S
-
v
e
y
r
o
g
i
r
G
.
A
K
K K
s
i
m
h
S
-
r
e
s
t
u
t
h
S
K
K K
+
s
k
a
S
-
jr
a
L
K
K K
+
r
e
n
s
k
e
l
F
.
B
K
K K K
+
+
d
y
o
B
.
C
K
K K K
e
n
n
o
Z
.
D
K
5
2
i
n
u
k
K
6
5
i
n
u
k
K
K K K
Laktoza
Glukoza
Saxaroza
Mannit
Maltoza
Indol
Sut
Jelatina
H
2
S
204
h
u
r
u
G
r
u
T
r
a
v
o
r
e
S
-
r
a
v
o
r
e
S
i
d
l
o
it
n
a
i
r
a
v
n
a
g
li
r
it
r
a
q
s
i
Q
n
e
g
it
n
a
i
h
s
il
i
z
u
t
A
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
1
B
1
2
3
4
5
6
x
y
a
1
b
1
a
2
b
2
a
3
b
3
c
3
a
4
b
4
,
4
:
I
,
6
:
I
,
4
,
3
:
I
I
,
8
,
7
:
I
I
,
8
,
7
,
6
:
I
I
I
,
6
,
4
,
3
:
I
I
I
,
6
:
I
I
I
,
4
,
3
:
V
I
,
6
:
V
I
,
8
,
7
:
V
,
:
I
V
,
8
,
7
:
,
4
,
3
:
C
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
1
1
1
2
1
3
1
4
1
5
1
D
27-jadval
Shigella avlodining tasnifi
S. dysenteriay
S. flexneri
S. boydii
S. Sonnei
205
Chidamliligi. 100°C harorat tasirida shu zahoti, 60°C haroratda
2030 daqiqadan song nobud boladi. Past haroratga chidamli, ariq
suvida 3 oy, hol meva va sabzavotlarda 1015 oy saqlanadi. Tik quyosh
nuri tasirida 23 soatdan keyin, Shig turi esa 20 daqiqadan song
nobud boladi. Desinfeksiyalovchi moddalar tasirida 2030 daqiqadan
keyin nobud boladi. Tashqi muhit omillari tasirida A guruhiga kiruvchi
turlari chidamsiz bolib, Zonne turi esa ancha chidamli.
Patogenligi. Maymundan tashqari boshqa hech qanday hayvon
dizenteriya qozgatuvchilariga sezgir emas. Laboratoriya hayvonlaridan
quyon va oq sichqonlarga bakteriyalar yuborilganda, intoksikatsiyaga
va olimga olib keladi.
Infeksiya manbai. Otkir va surunkali shakldagi bemor va bakteriya
tashuvchilar hisoblanadi.
Tarqalish yollari. Alimentar, suv, sabzavot va mevalar, bilvosita
kontakt, mexanik yol orqali tarqaladi.
Patogenezi. Ogiz shilliq pardasi orqali tushadi. Oziq-ovqatlar bilan
organizmga kirib ichakka tushadi va uning epiteliy shilliq qavatiga otadi,
bu yerda bolinib kopayadi. Ular ichakda qisman nobud boladi.
Parchalanganda endotoksin hosil qiladi. Bu toksin esa yogon ichak
shilliq qavati sezuvchanligini oshiradi, qon tomirlari otkazuvchanligini
kuchaytiradi va endotoksin qonga sorilib, natijada intoksikatsiyani yuzaga
keltiradi. Ichak shilliq qavati yalliglanish natijasida shishadi, nekrozga
uchraydi, gemorragiya yuzaga keladi. Bundan tashqari, endotoksin
markaziy nerv sistemasiga tasir korsatadi, yiring aralash ich ketadi.
Shig shigellasi keltirib chiqargan kasallik juda ogir otadi, u
yogon ichak shilliq qavatiga chuqur kiradi, qizarish va shish hosil
qiladi. Ular ajratgan ekzotoksin ogiz intoksikatsiyani yuzaga keltiradi.
Bemorning qorni ogriydi, shilliq va qon aralash ich ketadi, najas
yashil rangga kiradi. U holsizlanadi, ishtahasi yoqoladi, tinkasi quriydi
va boshqa salbiy holatlar kuzatiladi. Kasallikning yuzaga kelishi
Do'stlaringiz bilan baham: |