Mikrobiologiya (Ma’ruza matnlari)

6. Sellyuloza, gemisellyuloza, lignin va pektin parchalanishi.

  

Sellyuloza, gemisellyuloza, lignin, pektin kabi qiyin parchalanadigan moddalar 

ham tuproq mikroorganizmlar ta’sirida parchalanadilar. Biosferadagi organik 

uglerodning 50% dan ko‘progi sellyuloza (kletchatka) tarkibidadir. Sellyuloza 

o‘simliklarda eng ko‘p uchraydigan (15-50% o‘simlik massasini tashkil etadi) 

polisaxarid hisoblanadi. Sellyuloza aerob parchalanishi. Spiroxeta sitofaga 

deb nomlangan tayoqchasimon bakteriya faoliyati bilanboglikdir. Yana 

miksobakteriyalar tarkibiga kiruvchi ko‘pgina bakteriyalarni ham 

parchalaydilar. Aktinomisetlar, zamburuglar juda sekin parchalash qobiliyatiga 

ega. 

 

Anaerob parchalanishni basillalar oilasi vakillari, tipik vakili klostridium 

omelyanskiy (1902 yilda V.P.Omelyanskiy birinchi ajratib olganligi uchun 

shunday nomlangan) amalga oshiradilar. Sellyuloza parchalanishi ko‘p 

bosqichda amalga oshadi. Dastlab fermentativ gidroliz sodir bo‘ladi. Disaxarid 

sellobioza hosil bo‘lib, keyin undan v- glyukozidaza ishtirokida glyukoza hosil 

bo‘ladi. Anaerob parchalanishida hosil bo‘lgan glyukozadan keyinchalik turli 

xil organik kislotalar vujudga keladi. Gemisellyuloza parchalanishi esa juda 

ko‘p avlod vakillari ishtirokida sodir bo‘lishi mumkin. Bunday 

mikroorganizmlarga Klostridium, Basillus, Sitofaga, Sporositofaga, Vibrio, 

Streptomukes, Zamburuglardan Asperkullus, Rizopus, Fomes, Poliporus 

avlodlari kiradilar. Gemisellblozani parchalovchi ferment kislanaza yoki 

gemisellyulaz deb nomlanadi. 

 

Lignin parchalanishini normal iqlimiy (haroratda) Bazidiyalik 

zamburuglar va takomillashgan xilma-xil zamburuglar klostridium bakteriyalari 

amalga oshiradilar. Lignin suvda ham, organik  erituvchilarda ham 

eritmaydigan modda bo‘lib o‘simliklarda ximiyaviy tarkibi jixatidan har xildir. 

Hatto bitta o‘simliklarda ham uning o‘sish fazasiga qarab har xil tarkibida 

bo‘ladi. Molekulyar massasi 1000-10000 atrofida bo‘lib, uglerod, vodorod, 

---

kisloroddan iborat xolos. Oksidlanganda aldegidlar hosil qilib parchalanadi, 

shuningdek aromatik moddalar vanilin va boshqa metoksillangan aromatik 

tuzilishidagi moddalarga parchalanishi ham mumkin. 

 

Pektin moddalar  parchalanganda galakturon kislotasi, pektin kislotasi, 

galaktoza, ksiloza, arabinoza, metil spirti, sirka kislota kabi moddalar hosil 

bo‘ladi. Bu modda parchalanishi ham klastridium avlodi vakillari bilan boglik. 

Bu bakteriyalar pektin kislotasi hosil bo‘lgandan keyin u parchalanib galaktoza 

arabinoza va boshqa moddalarni hosil qilgach, shu moddalardan moy 

kislotasi, sirka kislotasi, oz miqdorda aseton va butil spirtlarni hosil qiladilar. 

 

Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki uglerodli murkkab 

moddalarning parchalanishi xalq xo‘jaligida katta ahamiyatga egadir. Spirt 

ishlab chiqarish, vinochilik, sirka tayyorlash, pivo pishirish, novvotchilik, qatiq, 

pishloq tayyorlash, silos tayyorlash, sabzavotlarni tuzlash, kanopga ishlov 

berib tolasidan foydalanish, boshqa turli xil soxalarda ahamiyatli ekanligini 

ko‘rib o‘tishning o‘zi kifoya.