+микробиология китобч doc


Маъруза. ВИРУСЛАР ХАКИДА УМУМИЙ ТУШУНЧА. ВИРУСЛАРНИНГ ОЧИЛИШ ТАРИХИ



Download 232,9 Kb.
bet42/47
Sana26.04.2022
Hajmi232,9 Kb.
#584771
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   47
Bog'liq
0009 MM Mikrobiologiya

17. Маъруза. ВИРУСЛАР ХАКИДА УМУМИЙ ТУШУНЧА. ВИРУСЛАРНИНГ ОЧИЛИШ ТАРИХИ.




Режа:

  1. Вирусларнинг очилиш тарихи.

  2. Вирусларнинг умумий характеристикаси.

  3. Вирусларнинг ривожланиши.

  4. Вирусларнинг классификацияси.



Адабиётлар: 1, 2, 3, 7, 10.




Таянч тушунчалар.
Вируслар – тирик хужайра ичига кириш ва факат унда купайиш хусусиятига эга хаётнинг хужайрасиз шакли. Одам, хайвон ва усимликларда юкумли касалликларга сабаб булади.
ДНК – дезоксирибонуклеин кислота, ядро хросомаларида булади. у спираль шаклида буралган иккита занжирдан иборат
РНК – рибануклеин кислота, рибосаманинг 50% и РНК дан иборат.

Вируслар алохида бир гурух микроорганищмлар булиб, бошка микроорганизмлардан узининг физиологик ва морфологик тузилиши билан фарк килади. Вирусларни текшириш ва устириш усуллари хам бактерияларга караганда бошкача. Вирусларни 1 – чи марта 1892 йилда рус олими Д.И.Ивановский тамаки усимлигида учрайдиган касалликни текшириб, унга тамаки мозаёкаси деб ном беради. Бу жуда юкумли касаллик хисобланади.


Ивановский шундай тажриба утказади. Мозаика касаллиги билан касалланган тамаки баргидан ширани ажратиб олиб, уни жуда хам майда бактериялар хам ута олмайдиган Шамберлен фильтридан утказади. Ана шу фильтратдан олиб сог тамаки усимлигига теккизганда усимликнинг касал булгани аникланади. Шундан кейин ивановский бу ерда бошка бир нарса бор, бу шаклланган микроблар эмас, балки захарли моддалар эритмаси холида буладиган бошка бир нарса деган фикрга келади. Буни Ивановский суюк ёки фильтоанувчи вирус деб атайди. Шундай килиб Ивановскийнинг юкоридаги кашрафиёти биологияда хозирги вирусология деб аталадиган янги фаннинг вужудга келишига сабаб булди. 1898 йилда Голландия олими Бейеринк хам вируслар тугрисида иш олиб бориб хайвонларда яшур касаллигини фильтрдан утувчи вируслар таркатишини аниклайди. Шундай килиб
Ивановский ва Бейеринклар усимликлар ва хайвонлардаги вирусларни урганишга асос солган булса, бошка олимлар вирусли касалликларни урганиш сохасидажуда катта самарали иш килдилар. Хозирги вактда хайвон, одам ва усимликларнинг 600 га якин юкумли касалликларини кузгатувчи вируслар аникланади.
Вирусларнинг умумий характеристикаси:
Вируслар бошка микроорганизмлардан фарк килиб, жуда майда, оддий куз билан ва оддий микроскоп билан куриб булмайдиган органимлардир. Уларни факат 1000 – 10000 марта катта килиб курсатадиган электрон микроскопда куриши мумкин. Шунинг учун уларни катталиги миллимикрон (мм) ёки нономикрон (нм) билан улчанади. Вирус – лотинча захар деган маънони билдиради. Чунки вируслар узларидан захар чикариб усимлик, хайвон ва одам организмида турли патоген касалликларни келтириб чикаради. Масалан, хозирги вактда одамларда учрайдиган касалликларнинг 4 дан 3 кисми вирусли касалликлардир. Жумладан чечак, сувчечак, кизамик, тепки, полеомиэлит, грипп, кутуриш ва бошка жуда куп касалликларнинг сабабчиси вируслардир.
Умуман вирусларга хос хусусиятлар куйидагилар:

    1. вирусларнинг каталлиги 7 – 20 мм дан 250 – 330 мм гача;

    2. Фильтрлардан яъни бактерияларни тутиб коладиган фильтрдан бемалол утиб кетади;

    3. Паразит яъни факат тирик хужайраларда ривожланади, узида модда алмашиниш булмайди;

    4. Сунъий озик – овкатларда усмайди;

    5. Товук эмбрионида ва бошка ривожланувчи организмларда уса олади;

    6. Вируслар хужайрасиз организмлардир.

Электрон микроскопда текширилиб расмга олиниши буйича вируслар куйидаги шаклларда булиши аникланган. Масалан, таёксимон, шарсимон, кубсимон, сперматозоидсимон, ипсимон ва хоказо.
Турли вируслар жуда куп текширилиши натижасида уларнинг мураккаб тузилганлиги аникланади, масалан, вируслар жуда кичик булишига карамасдан хар кайси вирус ташки томонидан ички моддаларни саклаб турадиган парда билан уралгандир.
Энг оддий вируслар ёки усимлик вируслари факат нуклеопротеидлардан иборат булиб уларнинг таркиби РНК ва оксилдан иборатдир.
Одам ва хайвон вируслари яъни йирик вируслар анча мураккаброк тузилган булиб, таркибида нуклеин кислоталар ДНК ва РНК, оксил, липидлар, мис, биотин, рибофлавин ва полисахаридлар хам учрайди. Хозирги аникланган вируслардан (хайвон ва одам) факат грипп касалини таркатувчи вирусда РНК бор, бошка хамма хайвон ва одамларда касаллик кузгайдиган вирусларда ДНК борлиги аникланган. Вируслар таркибида нуклеин кислоталарнинг булиши купчилик олимларнинг фикрича, вирусларда узак яъни ядро моддасининг борлигидан далолат беради. Кейинги текширишларда
айрим вирусларда фермент борлиги хам аникланган. Масалан, грипп вирусларида нейроамилидаза ферменти борлиги аникланади.
Вирусларнинг катталиги куйидаги усуллар билан аникланади: 1) вирусларнинг катталигини электрон микроскопда улчаб аниклаш усули, 2) вирусларнинг катталигини фильтрдан утказиб аниклаш усули. Бундай усулда фильтрнинг тешиклари аввалдан аникланган булиши керак; 3) вирусларни катталигини центефуга усули билан аниклаш мумкин. Бунга центрефуга 1 минутага 60 минг марта айлантирилиб вирус заррачалари чуктирилади; 4) вирусларнинг катталигини диффузия килиш усули билан хам аниклаш мумкин. Лекин бу усул унчалик ишончли эмас. Ана шундай усуллар ёрдамида хозирги вактда жуда куп вирусларнинг катталиги аникланган: масалан, молларда ящур касаллигини кузгатувчи вирусларнинг катталиги 10 мм. экан. Вирусология фанининг асосчиси Ивановскийнинг яна бир хизмати шуки, у биринчи булиб касал тамаки усимлигининг ширасида вирус кристаллари хосил булишини аниклаган. Шундан кейин 1935 йилда америкалик вирусолог олим У Стенли вирус билан касалланган тамакидан олинган суюклигини текшириб, ундан кристал шаклида бир оксил модда топади. Стенли ана шу кристаллнинг такида касал кузгайдиган вирусга ухшаш патогенлик хусусияти борлигини аниклади. Стенлининг ана шу кашрафиёти Россия олимларидан 1937 йилда РЫжков хам маъкуллайди. Стенли топган кристалл шаклдаги оксил модда, оддий оксил модда булмасдан, балки нуклеопротеид эканлиги аникланилди. Ана шу хизмати учун Стенли Нобель мукофотига сазовор булади.
1956 йилда Стенли тамаки мозаикаси вирусини нуклеин кислота билан оксилга ажралишни аниклайди. 1957 йилда америкалик олим Френкель Контрадт 2 та хар хил вирусни нуклеин кислотаси билан оксилни бир – бирига кушиб актив (гибрид) заррачаларни хосил килади. Ана шу хосил булган гибрид ёки заррача нуклеин кислота кайси штаммга ёки турга мансуб булса худди уша штаммга мансуб булган заррача ёки гибрид хосил булишини аниклайди.
Бу тажрибалар усимлик вирусларининг асосий ирсий хоссалари улардаги РНК – га боглик эканлигини ишончли килиб курсатиб берди.
Вирусларнинг ривожланиши.
Вируслар бактерия ва замбуруглар каби сунъий озик – овкатларда усмайди. Вируслар организмдаги баъзи тукималарга кириб хужайра ичида купая олади. Шунинг учун вирусларни купайтириш ва утиришда товук эмбриони хамда хайвон тукималаридан (буйрак) фойдаланилади. Хозирги вактда энг куп кулланиладиган усул вирусларни товук эмбрионида устириш усулидир. Бунинг учун уругланган тухум 8 – 10 кун инкубаторга куйилади, тухум пучагидаги эмбрион яхши куриниб колганидан кейин вирус махсус игна оркали товук тухумининг саригига юборилади, игна билан тешилган жой бекитилади, тухум яна инкубаторга куйилади. Ана шу йул билан вирус эмбрион тукималари ва пардаларига купайтирилади. Вируснинг сезгир хужайрага таъсири 5 даврга булинади:

  1. адсорбция, бунда вирус заррачалари тухум эмбриони хужайраларига шимилади.

  2. Хужайра ичига киради.

  3. Вирус заррачасининг асосий кисми синтезланади.

  4. Тухум ичида бир бутун вирус заррачаси хосил булади.

  5. хосил булган вирусларнинг заррачалари хужайрадан ажралиб чикади.

Ана шу йул билан купчилик касаллик тугдирувчи вируслар тухум эмбрионида устирилиб вакциналар тайёрланади.
Вируслар хам бактерияларга ухшаш антигенлик хусусиятига эга. Шунинг учун вирусли касалликдан тузилган организмда вирусни нейтралловчи модда – антитнло хосил булади ва ана шу антитело натижасида организм иммунитетли булади. Умуман вируслар организмга кирганда ана шу кирган жойда антителолар, ингибитор ва интерферонлар хосил булади. Интерферон хам ингибиторлар хам вирусларнинг купайишига тускинлик киладиган махсус модда ишлаб чикаради. Вирус организмга киргандан кейин
18 –24 соат ичида вирусларни нейтралловчи махсус антителолар хосил булади.
Хамма вируслар паст температурага анча чидамли булади. Масалан, 45 – 80 да вируслар халок булади, кайнатилганда тез нобуд булади. Куёш нури ва кимёвий моддалардан формалин, хлорамин, фенол ва бошка эритмалар вирусларни тез улдиради. Лекин вируслар глицеринга, бактерияларга нисбатан анча чидамли булади.
Умуман вирусларнинг юкоридаги жуда куп хусусиятлари уларнинг тирик организм эканлигини тасдиклайди. Хатто чечак грипп ва пситаккоз касалликларини хосил киллувчи вирусларнинг булиниб купайиши хам аникланган. Аммо вирусларда ана шу хусусиятларнинг борлигига карамай, хозир хам купчилик кишилар вирусларнинг тириклигига унчалик ишонмайдилар.
Вирусларнинг класиффикацияси хозиргача тулик хал килинмаган. Совет олими В.М.Жданов хамма вирусларни 3 та синфга булади.

  1. Бактерия вируслари.

  2. Усимлик вируслари.

  3. Хайвон ва одам вируслари.

В.Л. Ружков хамма вирусларни Ивановский типига ажратиб, бу типни 5 синфга булади. !956 йилда Сухов вирусларни энг содда организмлар, хужайрасиз тузилишига эга деб 2 типига ажратилади:

  1. Ивановский типи.

  2. Рикетсиялар типи.

1966 йилда Москвада булиб утган микробиологлар конгрессида вирусларнинг янги классификацияси кабул килинади. Бу систематика вирусларнинг таркибида РНК ва ДНК булиши, вирусларнинг шакли, ташки кобигининг борлигига асосланган. Хозиргача 300 га якин вирус аникланиб улар 5 синф, 8 тур ва 2 оилага бирлаштирилган. Хар бир оила авлодларига булинади, авлодлар турларга булинади.
Барча хайвонлар ва одамларда касаллик кузгатувчи вируслар 2 та синфга ва бир неча гурухга булинади.

  1. Ивановский синфи. Бу синфга таркибида РНК булган вируслар киради ва куйидаги гурухларга булинади:

а) Пикорновируслар – бунга оксим, полеомиелит, тешин касалликларни кузгатувчи вируслар киради;
б) Микровируслар – кутуриш, грипп, кизамик ва хайвонларда улат касалликларини кузгатувчи вируслар киради;
в) Арбовируслар – бир туёкли хайвонларда Африка улати касалликларини кузгатувчи вируслар киради;
г) Риовируслар – булар ёмон шиш, лейкоз касалликларини кузгатади.

  1. Женнер синфи – бу синфга таркибида ДНК булган вируслар киради ва куйидагиларга булинади.

а) Поксвируслар – булар одам ва хайвонларда парранда чечагини кузгатувчи вируслар;
б) Аденовируслар – одамда, хайвонларда ва паррандаларда нафас йулларининг касалликларини кузгатади.


Назорат саволлари:

  1. Вирусларнинг очилиш тарихи.

  2. Втрусларнинг умумий характериятикаси.

  3. Вирусларнинг ривожланиши.

  4. Вирусларнинг классификацияси.

  5. Яшур касалини таркатувчи вирусларни ким качон аниклаган.

  6. Хозирги вактда касал таркатувчи кенча вирус аникланган.

  7. Вирусларнинг катта кичиклиги кайси усуллар билан аникланади.

  8. Вирусолог стенлини килган ишлари.

  9. Вирусларни суний купайтиришда кандай озика керак. 10.Вируслар нича синфга булинади.

18. Маъруза. БАКТЕРИОФАГЛАР ХАКИДА УМУМИЙ



Download 232,9 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   47




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish