Microsoft Word XXI asrda islom ziyouz com doc

www.ziyouz.com
kutubxonasi 
22
uning ruhiy empirizm deb tavsiflash mumkin bo‘lgan zavqni afzal bilishi bilan, 
Dekartning faktning ilk asoslardan kelib chiqishi o‘rtasida hech qanday bog‘liqlik yo‘q.
G'azzoliyning o‘rta asrlar islomining ilmlar doirasida doimo teologik paradigma domidan 
qutulish payida bilish nazariyasining bus-butun loyihasiga solinajak xavf ehtimolini 
bartaraf etish yo‘li bilan yunon ratsionalizmini assimilyatsiya qilgani to‘g‘risidagi fikrni 
ko‘pchilik iqtibos qilib keltirishni xush ko‘radi. Uni umumlashtiruvchi taqqos sifatida 
tushuntirish mumkin: xristain mutafakkirlari gapni Sababdan, musulmon mutafakkirlari 
esa Borliqdan boshlashga moyildirlar. Boz ustiga, ushbu Borliq, oldin damashqlik Jonning 
intellektual koinot va undan yaralgan g‘ayritabiiy olam g‘oyasi singari ikki bo‘lakka 
bo‘linmaydi. Bu g‘oyani Duns Skotus
[36]
shubha ostiga oladi, biroq Tomas Akvinas 
to‘g‘ri deb hisoblaydi. muvaqqat jarayon sifatida yaratilgan borliqni vujuddan ko‘ra 
mavjud deb ash'ariylarcha
[37]
okkazional
[38]
oyoq tirab turib olgan kalom 
mutafakkirlari oxirigacha tafriq etilmagan borliq tushunchasini asosiy deb biladi.
Oqibatda ko‘pgina G'arb mutafakkirlaridan farqli o‘laroq, musulmonlar, xudo va olam - 
borliqning turli tarzlari, qabilidagi ko‘p qirrali muammolar bilan boshini qotirmaslikka 
moyil bo‘lib qolishdi. Boz ustiga, ularning 4-asrdan boshlab qaror topgan 
epistemologiyasi borliqdan tashqariga chiqish va shu orqali uning mavjudligini bilish yoki 
shu masalada ba'zi bir xulosalarga kelishga oid ratsionalistik urinishlarga teran shubha 
bilan qarab keldi.
Islom tarixining ikkinchi yarmida ba'zan teosofik yondashuv deb ataluvchi atama 
«ratsionalizm»ni qo‘llab-quvvatlovchi falsafa tamoyilining oyog‘ini osmondan qildi. 
Shamsiddin Shahrazuriy (vafoti milodiy 1288 yil) ning «Ash-Shajara al-Ilohiyya» nomli 
nufuzli asari buning yorqin namunasidir. Shahrazuriy Aristotelning yordam berilmagan 
aql hech narsani bila olmaydi, degan aqidasini keskin tanqid qiladi va ruhning faoliyati 
orqali Borliqning mavjudligi va tabiatini intuitiv bilishning bevosita qayta tiklanish 
nazariyasini rivojlantiradi. Husayn Ziyoiy ta'biri bilan aytganda «qayta tiklangan yoki 
biluvchi sub'ektning ichki nigohi orqali ko‘rilgan bilim barcha keyingi falsafiy 
konstruktsiyalar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
[39]
Taqlidni tahqiqqa eltuvchi yo‘l deb biluvchi ushbu ravshan fideizm
[40]
(«mistika» 
atamasi juda ko‘p savollarni o‘rtaga qo‘yadi) barcha islomiy bilish nazariyalarining asosi 
bo‘lib xizmat qiladi; bu Shahrazuriyning aqidasidir, biroq bu kalom ilmiga oid keyingi, 
masalan, Shahristoniy tadqiqotlarida ochiqcha ko‘zga tashlanmaydi, u Shahrazuriy, 
Mulla Sadra, Shayx G'olib va 18-asrda yashab o‘tgan musulmon ma'rifatparvarlari 
ijodida aniq tavsiflab beriladi. Uning muvaffaqiyati mutazaliylarning isalat ul-aql, ya'ni 
aqlning birlamchiligi g‘oyasi tanazzulga yuz tutishi va alal-oqibat Aristotel izdoshi 
bo‘lgan arab faylasuflarining o‘z dindoshlariga nisbatan Yevropaga ko‘proq ta'sir 
o‘tkazgani bilan asoslanadi. Bu ham vahiylarga, Qur'onga va hadislarga ko‘proq e'tibor 
berilgani natijasidir. Oqibatda ulardan ibn Sinodan ko‘ra Ishraqiy ko‘proq iqtibos ola 
boshladi. G'azzoliy tafakkurining batafsil va qoniqarli bayon qilinishi natijasida qonun, 
ilohiyotshunoslik va ma'naviy diskurs, ushbu uchta tushunchaning so‘nggisida qat'iy 
qaror topgan epistemologiya o‘rtasidagi barqaror munosabatlar butun islom dunyosida 
to shu kungacha davom etib keldi. 
Islomning bugungi kunda ko‘pgina zamonaviy qarashlarni sarosimaga solarak, davomli 
tarzda kuchayib borishiga ishonch Allohning irodasi va inoyati bilan yangi asrda ham 

---

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter