Microsoft Word XXI asrda islom ziyouz com doc

www.ziyouz.com
kutubxonasi 
115
mumkinligini mulohaza qilishga bo‘lgan urinishlarni zo‘r berib oqlashimizga to‘g‘ri keladi. 
Bunday tahlilga imkon beradigan asboblar, albatta, o‘tmas asboblardan behroq bo‘lishi 
kerak: inson diniy aql mohiyatan noturg‘un, anglash qiyin bo‘lgan narsa ekanini va uning 
harakat yo‘nalishini mutlaqo bashorat qilib bo‘lmasligini tushunish uchun «diniy 
musiqachi» bo‘lishi shart emas. Biroq ikkala dunyoda ham o‘zaro kesishgan va bir-birini 
boyitadigan tushunarli matnlar, tamoyillar va aql ko‘nikmalari mavjuddir, ular har bir 
narratsiyaning sifatini emas, yuza qismini tashkil etishiga qaramasdan, ko‘p narsa 
berishi mumkin. Ehtimol, Oskar Uayld: «faqat shaldir-shuldir odamlargina tashqi 
ko‘rinishga qarab xulosa chiqarishmaydi»
288a
, deganda dinsizlik qilmagan bo‘lsa kerak.
Bugungi intellektual muhitda iste'molga kirib kelgan zamonaviy atamani ishlatsak,
metanarratsiya bilan bog‘liq sehrgarliklar muammoga aylanib qolganini jon-jon deb 
ta'kidlashni istardim; «islom» yoki «Britaniyacha o‘ziga xoslik» singari kategoriyalar 
taqdiri xususidagi mulohazalar, avvalo, uning parametrlarini tushuntirib berishi zarur. 
Shuni aytishim kerakki, men, deylik, Klifford Geertz
[385]
ning, islom yer yuzidagi 
hamma narsani tushunishga yordam beradi, degan fikrga qarshi antropologik dalillarini 
hurmat qilish barobarida yaqindagina ildiz otgan ijtimoiy fanga oid tadqiqotlar to‘lqini 
yoki tushuncha va aqidalarning mag‘zini tarix orqali chaqishga bo‘lgan falsafiy urinishlar 
himoyasiga toqat qila olmayman. Fikri ojizimcha, dekonstruktsiyaning o‘zi narratsiya 
nuqtai nazaridan o‘rnini egallashi kerak bo‘lgan dekonstruktsiyaga nisbatan hassosdir: 
Liotar, Derrida va boshqalarning umumiy jihati bor: ular frantsuzlardir, yanayam o‘ziga 
xos jihati shundaki, ular 
lumieres
[386]
dan so‘ng vujudga kelgan madaniy muhitda 
tarbiyalangan. Lumieres frantsuz katolitsizmi va frantsuz millatining yuzaga kelishiga 
sabab bo‘lgan bir necha falokatlar tufayli oyoqqa turib olgan bilishga nisbatan tobora 
skeptik va aporetik yondashuv oqibatida vujudga kelgan edi. Xuddi gallarning yelka 
qisishi dunyoqarashga aylanib ketgani singari ehtimol postmodernizmning o‘zi ham 
dekonstruktsiyalanishi mumkindir? Har holda uning birov (ning qilayotgan ishi)ga qozilik 
qilish da'vosi barcha tushunarsiz qiroatlarga oydinlik kiritish istagi bilan kelisha olmaydi.
Ash'ariylikka o‘xshagan, lekin xudosiz bo‘lgan postmodernizm zamonaviy madaniyat 
ekzegetikasi (tafsiri)ga tayanadi. Ushbu madaniyat hali ham o‘z mohiyatiga ko‘ra, 
hukmron mafkura va rasmiyatchilikka qarshi turishi bilan urushdan keyingi holatidan 
uzoqlashib keta olmagan. Liotar va Bartes
[387]
, chindan ham, sinchkov 
kuzatuvchilardir; ularning tarix tahlilchilari sifatidagi loyihasi atomizm
[388]
ni talab etadi. 
Bu hol professional tarixchilar yiqqan dalillarga mos kelmaydi. Ernest Gellnerning 
kuzatishicha, u islom dunyosi taqdim etgan metanarratsiyaga zid keladi
[389]
. Geertz va 
postmodernizm antropologiyasi mahalliy madaniy sistemalarning moddiy almashinuvi 
mohiyatini tushunish vositasi vazifasini bajarishi mumkin; biroq u islom dunyosining turli 
hududlaridagi sunniylik institutining o‘quv dasturi va uslubi bilan qarama-qarshi kelib 
qolgan taqdirda samara bermasligi mumkin. Xalq dini shaklida namoyon bo‘lgan 
partikulyar - mayda oqimlar postmodern o‘zgarishga moyil kuzatuvchilarni o‘ziga rom 
qilib qo‘ymoqda. Ular masjid yoki madrasani kamdan-kam hollarda tilga oladigan bo‘lib 
qoldi. Asrlar davomida Makkaga haj qilish ramzi bo‘lgan va undan quvvat olgan 
norasmiy tarmoqlar bilan o‘zaro bog‘lanib ketgan ushbu muassasalar mahalliy din 
peshvolari viloyatlar madaniyati darajasiga tushirib qo‘ygan islom madaniyatiga 
haqiqatan ham universal ma'no yuklagan ko‘rinadi. Ushbu muassasalar va din 
amaliyotlari ularni ado etuvchi kishilarning idrokidan mustaqil ravishda mavjud bo‘la 
olmas edi, deb e'tiroz bildirish har xil mahalliy musulmon ulamolarining haj singari 
marosimlar chog‘ida bir-birini hayratlanarli tarzda yengil e'tirof qilishini ko‘ra bilmaslikni 

---

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter