Microsoft Word XXI asrda islom ziyouz com doc

Theoria analytica
" (1579) asarida inson tabiatining (Odam Atodan 
meros bo‘lib kelayotgan) gunohkorligini inkor etish va xaloskor tabiiy bilimning 
imkoniyatlari mavjudligini isbot qilish uchun platonik manbalardan foydalanadi. Digbi 
bilan Kembrijda birga ishlagan zamondoshi, "Ledi Margaret"
[467]
ning ilohiyotshunoslik 
bo‘yicha professori va "yangi pelagiylar" himoyachisi Piter Baro (vaf.1596)ning xudo
faqat gunohlarni yuvish orqali najot bermagani xususidagi qat'iyatidan hafsalasi pir 
bo‘ladi. Do‘sti Antonio del Korro (vaf.1591 y.) ning "Xudoning ishlari jadvali" asarida 
"Troitsa xususidagi [...] ma'nodor sukunat"ning ko‘rsatib berilishidan ilhomlangan Baro: 
Tavrotdagi gunohdan forig‘ bo‘lish xudoning axloq to‘g‘risidagi qonuni dekalog, ya'ni 
dinning 10 ta amriga rioya etilganini bildirgan, deb iddao qiladi. Baro Lyuter, Kalvin va 
endilikda Chedertondan farqli o‘laroq, qonun va Injilga qarshi emas, aksincha, ularni 
o‘zaro birlashtirish yo‘lidan borgan ko‘rinadi. E'tiqod tufayli gunohdan forig‘ bo‘lish 

---

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
127
xudoni va boshqalarni chin dildan sevishga tenglashtiriladi. Bu esankiratib qo‘yuvchi 
e'tirof edi
[468]
.
Arab falsafasi oldida qarzdor bo‘lgan Fichino va Piko della Mirandola singari italyan 
platonchilarilaridan o‘zlashtirilgan Yelizavet asrining keyingi davri Avgustinning 
Yevropada deyarli noyob hodisa bo‘lgan Tavrotdan tashvishga tushish va, shuningdek, 
Yevropaning boshqa mamlakatlaridan ko‘ra Angliyada unib-o‘sishi uchun qulay zamin 
bo‘lgan unitarianizm
[469]
ning ilk harakatlari bo‘lmish rahmat borasidagi fikriga qarshi 
keskin norozilikning guvohi bo‘ldi.
Platoncha va arabcha falsafiy tushunchalarning o‘zaro yaqinlashuvi Platon falsafasidan 
qattiq ta'sirlanib, ilohiyot bilan bog‘liq bo‘lmagan jihatlarda esa yotfikrlilik sifatida ildiz 
otdi, ba'zi o‘rinlarda islom uchun zarur boshpana vazifasini o‘tagan xayrixohlik u bilan 
chatishib ketdi. Islomning G'arbdagi ilk va muhim himoyachisi Henri Stabbe edi. U 1676 
yili qazo qilgan Jeyms I.Stabbening shaxsiy shifokori va Britaniyadagi ilk maktab 
bo‘lmish Vestminsterning talabasi edi. H.Stabbe Vestminster maktabining o‘quv 
dasturiga arab tilini kiritadi, u Pokokening do‘sti edi. H.Stabbe «Islomning paydo bo‘lishi 
va taraqqiyoti, Muhammadning hayoti, uning dinini xristianlar tuhmatlaridan xalos etish 
hisoboti»
[470]
deb nomlangan kitob yozib qoldiradi. Quyida uning prozasidan bir 
namuna keltiramiz:
Bir tarafdan erkaklarning e'tiqodini ular tushunishi qiyin bo‘lgan, sabab va sog‘lom fikrga 
to‘g‘ri kelmaydigan bir qator teran tushunchalarga ishonish zarurati bilan 
bulg‘amaydigan; ikkinchi tarafdan esa ularni ko‘plab bema'ni, qimmat va irim-sirimga 
asoslangan marosimlar bilan band qilmaydigan, boz ustiga, erkaklarni o‘zlarining Alloh 
va Inson oldidagi burchi chegarasida tutib turish usuli bo‘lgan Diniy Ibodatni 
xursandchilik bilan ado etish - islom dinida amal qilinishi kerak bo‘lgan narsalar mana 
shulardir
[471]
. 
Ushbu asarning yashirin tarzda qo‘ldan-qo‘lga o‘tgan qo‘lyozmalari yotfikrlilikning 
so‘nggi shakllariga ta'sir ham ko‘rsatganday bo‘ldi. Unitarianizm (Troitsani tan 
olmaslik)ning munozarachisi Jon Toland Stabbening matnini o‘qigandan so‘ng 
"musulmon xristiani" degan iborani qo‘llagan bo‘lsa ajab emas
[472]
; ayni paytda 
uchtadan kam bo‘lmagan qo‘lyozma muhtaram ruhoniy Jon Disneyning shaxsiy 
kutubxonasiga kelib tushadi. U 18-asrning oxirlarida omma ko‘z o‘ngida unitarianizmni 
qabul qilish bilan cherkov a'yonlarini vahimaga solib qo‘yadi
[473]
.
Stabbening asarida Islom paradigmatik Boshqa emas, aksincha, inglizlarning tabiatiga 
mos bo‘lgan din sifatida tavsiflanadi. Stabbe irim-sirimchi emas, ma'naviydir. U 
soddalikni, ya'ni katolitsizmning nazokat bilan ishlangan tosh metaforalari va Charlzning 
boshni aylantirar darajadagi yuksak anglikan e'tiqodidan ko‘ra, masjidning toza va bo‘m-
bo‘sh devorini afzal biladi
[474]
. Uni murakkab dogmalar qiziqtirmaydi
[475]
. U 
pragmatik axloqni qadrlaydi. Bu uning ko‘pxotinlilikni unitarianizmga xos tarzda himoya 
qilishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uning o‘ta "inglizcha" halol o‘yin tushunchasiga ham 
zid keladigan bilvosita azoblanish g‘oyalariga vaqti yo‘q. Stabbening mulohaza va 
muhabbat orqali najot topish xususidagi qat'iyati zamondoshi bo‘lgan Jorj Herbertning 
qarashlariga yaqindir. Ba'zi bir o‘quvchilar J.Herbertning "Muhabbat meni qutladi" deb 
atalgan yirik poemasida "o‘rta asrlardagi islom metafizik she'riyati bilan yaqinlik borligini 
his qilishi mumkin"
[476]
.

---

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter